Romantyzm, rewolucja, Schelling – polska filozofia spekulatywna u progu Wiosny Ludów (IV) 3800-RRS24-S-OG

Dziesięciolecie poprzedzające Wiosnę Ludów jest okresem wyjątkowego, szczególnie intensywnego wzrostu w dziejach polskiej myśli filozoficznej, stanowiącego trwałe źródło inspiracji dla późniejszych pokoleń twórców filozofii polskiej. Formułowane wówczas projekty systemowe autorstwa Trentowskiego, Libelta i Cieszkowskiego należy rozpatrywać z jednej strony w kontekście idealizmu niemieckiego oraz poglądów lewicy heglowskiej, z drugiej zaś strony – w kontekstach historycznych i politycznych epoki, w której zostały sformułowane, rozciągającej się między powstaniem listopadowym i rewolucją lipcową a Wiosną Ludów. W pierwszej części zajęć uwaga uczestników będzie skoncentrowana na tych systemach filozoficznych i koncepcjach sformułowanych w myśli niemieckiej, które stanowiły istotny punkt odniesienia dla wymienionych przedstawicieli filozofii polskiej okresu międzypowstaniowego. Drugą część zajęć poświęcimy wspólnej lekturze najistotniejszych dzieł Trentowskiego, Libelta i Cieszkowskiego, koncentrując się przede wszystkim na zagadnienia z zakresu filozofii religii. Podczas zajęć będziemy także nawiązywali do najważniejszych przykładów późniejszej recepcji idei sformułowanych zarówno w klasycznej filozofii niemieckiej, jak i w polskiej filozofii lat czterdziestych XIX wieku. Na podkreślenie zasługuje fakt, że zagadnienia omawiane podczas trzech wcześniejszych lat, w których odbywały się seminaria, nie będą powtarzane w czwartym roku, który w związku z tym będzie tworzył autonomiczną i odrębną całość.

Lata 30ste i 40ste XIX wieku są momentem rozkwitu filozofii polskiej. Występują wówczas trzej samodzielni filozofowie – Bronisław Trentowski, Karol Libelt i August Cieszkowski, przedstawiający własne projekty systemowe. Równolegle, w kręgach emigracji paryskiej, formułowane są radykalne diagnozy dotyczące natury polskości (Mochnacki, Lelewel), rewolucyjne programy społeczne (Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Gromady Ludu Polskiego) i wreszcie – głębokie rozpoznania kryzysu i możliwego odrodzenia chrześcijaństwa (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński).

Ten rozkwit nie jest przypadkowy. Najważniejsi ówcześni filozofowie – nie tylko polscy – żyją w poczuciu, że świat, w którym się wychowali, właśnie się rozpada; i trzeba na ten rozpad znaleźć jakąś polityczną, filozoficzną i religijną odpowiedź. Niemcy i Francuzi widzą niestabilność porządku Wiedeńskiego i pierwsze zwiastuny nadchodzącej rewolucji. Polacy doświadczyli właśnie ostatecznego upadku Królestwa Polskiego, zlikwidowanego przez Rosjan po klęsce powstania, i oczekują przyszłej, zwycięskiej, insurekcji. Kryzys nie dotyczy jednak tylko wymiaru politycznego i społecznego, lecz także – a nawet przede wszystkim – porządku duchowego. Wszyscy filozofowie polscy tamtego okresu mają poczucie kryzysu chrześcijaństwa i całej kultury tradycyjnej, i na różne sposoby szukają dróg wyjścia z tego kryzysu. Ich odpowiedzi są zaskakująco radykalne – Trentowski na przykład domaga się powrotu do archaicznej religii Słowian.

Wszystkie te odpowiedzi są jednak przede wszystkim odpowiedziami filozoficznymi. Mają kształt systemów spekulatywnych, skonstruowanych w duchu Schellinga i Hegla. Jeśli więc – a tak się wydaje – lata 30ste i 40ste XIX stulecia są chwilą, w której wyłania się nasza epoka, momentem emergencji języków i problemów nowoczesności, wobec tego tamte odpowiedzi, przez swą ogólność i abstrakcyjność właśnie, wciąż mogą być dla nas inspirujące.

Chcemy zatem przeczytać polską filozofię epoki rewolucyjnej – obejmującej okres pomiędzy powstaniem listopadowym i rewolucją lipcową a Wiosną Ludów – w porządku naraz historycznym (omawiając faktyczny porządek jej powstawania) i systematycznym (konfrontując ją z podstawowymi pytaniami filozofii i naszą aktualną wiedzą).

Zajęcia będą składać się z dwóch zasadniczych części: omówienia XIX-wiecznej, zwłaszcza niemieckiej i polskiej, filozofii Boga, a zatem problemu istnienia i przymiotów Istoty Najwyższej oraz środków wchodzenia z Nią w relacje, a po drugie takiej też filozofii religii, czyli relacji międzyludzkich i stosunku człowieka do rzeczywistości - obecnych w realnym zjawisku, które nazywamy religią. Ponadto, seminarium będzie otwarte na własne projekty jego uczestników, związane z ogólną ramą cyklu, tj. filozofią spekulatywną, filozofią XIX wieku, tradycjami niemiecką i polską, systematycznymi lub całościowymi projektami opisu lub przemiany świata.

W trakcie zajęć omówimy m.in. następujące zagadnienia:

1) czym są religia, mitologia i objawienie? Jaki jest stosunek rozumu do religii? Jaki jest stosunek natury do religii (czy religia jest, czy nie jest fenomenem naturalnym)?

2) czym lub kim jest Bóg? Czym różni się Bóg filozofów od Boga religii? Czy można mówić o “Bogu poetów”? Czy Bóg istnieje? Skąd znamy odpowiedź na te pytania?

3) czym różni się politeizm od monoteizmu? Panteizm od teizmu? Czy istnieje tylko jedna prawdziwa religia, czy wszystkie są różnymi drogami do Tego samego? Czy religie można hierarchizować?

4) czy religia bez Boga ma sens? Czy życie religijne koniecznie zakłada istnienie Boga lub bogów? Jeśli nie, to czemu religia służy, jaka jest jej funkcja?

5) czy religia może być amoralna? Jaka jest relacją między religią a moralnością? Czy Bóg może wymagać od nas przekroczenia norm religii lub moralności?

6) jaki jest związek religii z innymi sferami ludzkiego życia? Czy treść i forma religii wiąże się jakoś z: polityką, prawem, sztuką, filozofią itd.? Czy między tymi sferami życia ludzkiego zachodzi jakaś hierarchia? Jeśli tak, to jaka? Czy wielość religii ma związek z wielością kultur?

7) czy sekularyzacja jest procesem globalnym, czy lokalnym (anglo-europejskim)? Czy sekularyzacja jest procesem rzeczywistym, czy pozornym? Czy współczesny Europejczyk, czy współczesny Polak jest człowiekiem religijnym? Czy powinien nim być? Jakie jest credo tej religii, jeśli ona istnieje?