Romantyzm, rewolucja, Schelling – polska filozofia spekulatywna u progu Wiosny Ludów III 3800-RRS23-S-OG

Dziesięciolecie poprzedzające Wiosnę Ludów jest okresem wyjątkowego, szczególnie intensywnego wzrostu w dziejach polskiej myśli filozoficznej, stanowiącego trwałe źródło inspiracji dla późniejszych pokoleń twórców filozofii polskiej. Formułowane wówczas projekty systemowe autorstwa Trentowskiego, Libelta i Cieszkowskiego należy rozpatrywać z jednej strony w kontekście idealizmu niemieckiego oraz poglądów lewicy heglowskiej, z drugiej zaś strony – w kontekstach historycznych i politycznych epoki, w której zostały sformułowane, rozciągającej się między powstaniem listopadowym i rewolucją lipcową a Wiosną Ludów. W pierwszej części zajęć uwaga uczestników będzie skoncentrowana na tych systemach filozoficznych i koncepcjach sformułowanych w myśli niemieckiej, które stanowiły istotny punkt odniesienia dla wymienionych przedstawicieli filozofii polskiej okresu międzypowstaniowego. Drugą część zajęć poświęcimy wspólnej lekturze najistotniejszych dzieł Trentowskiego, Libelta i Cieszkowskiego. Podczas zajęć będziemy także nawiązywali do najważniejszych przykładów późniejszej recepcji idei sformułowanych zarówno w klasycznej filozofii niemieckiej, jak i w polskiej filozofii lat czterdziestych XIX wieku. Na podkreślenie zasługuje fakt, że zagadnienia omawiane podczas dwóch wcześniejszych lat, w których odbywały się seminaria, nie będą powtarzane w trzecim roku, który w związku z tym będzie tworzył autonomiczną i odrębną całość.

Lata 30ste i 40ste XIX wieku są momentem rozkwitu filozofii polskiej. Występują wówczas trzej samodzielni filozofowie – Bronisław Trentowski, Karol Libelt i August Cieszkowski, przedstawiający własne projekty systemowe. Równolegle, w kręgach emigracji paryskiej, formułowane są radykalne diagnozy dotyczące natury polskości (Mochnacki, Lelewel), rewolucyjne programy społeczne (Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Gromady Ludu Polskiego) i wreszcie – głębokie rozpoznania kryzysu i możliwego odrodzenia chrześcijaństwa (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński).
Ten rozkwit nie jest przypadkowy. Najważniejsi ówcześni filozofowie – nie tylko polscy – żyją w poczuciu, że świat, w którym się wychowali, właśnie się rozpada; i trzeba na ten rozpad znaleźć jakąś polityczną, filozoficzną i religijną odpowiedź. Niemcy i Francuzi widzą niestabilność porządku Wiedeńskiego i pierwsze zwiastuny nadchodzącej rewolucji. Polacy doświadczyli właśnie ostatecznego upadku Królestwa Polskiego, zlikwidowanego przez Rosjan po klęsce powstania, i oczekują przyszłej, zwycięskiej, insurekcji. Kryzys nie dotyczy jednak tylko wymiaru politycznego i społecznego, lecz także – a nawet przede wszystkim – porządku duchowego. Wszyscy filozofowie polscy tamtego okresu mają poczucie kryzysu chrześcijaństwa i całej kultury tradycyjnej, i na różne sposoby szukają dróg wyjścia z tego kryzysu. Ich odpowiedzi są zaskakująco radykalne – Trentowski na przykład domaga się powrotu do archaicznej religii Słowian.

Wszystkie te odpowiedzi są jednak przede wszystkim odpowiedziami filozoficznymi. Mają kształt zamkniętych systemów spekulatywnych, skonstruowanych w duchu Schellinga i Hegla. Jeśli więc – a tak się wydaje – lata 30ste i 40ste XIX stulecia są chwilą, w której wyłania się nasza epoka, momentem emergencji języków i problemów nowoczesności, wobec tego tamte odpowiedzi, przez swą ogólność i abstrakcyjność właśnie, wciąż mogą być dla nas inspirujące.

Chcemy zatem przeczytać polską filozofię epoki rewolucyjnej – obejmującej okres pomiędzy powstaniem listopadowym i rewolucją lipcową a Wiosną Ludów – w porządku naraz historycznym (omawiając faktyczny porządek jej powstawania) i systematycznym (konfrontując ją z podstawowymi pytaniami filozofii i naszą aktualną wiedzą).

Zajęcia będą rozpadać się na dwie części: w pierwszej skoncentrujemy się na spekulatywnej filozofii niemieckiej – rekonstruując jej pytania i spektrum problemowe – żeby następnie przejść do filozofii polskiej. Pokażemy zasadniczą rolę Schellinga, którego filozofia Natury, romantyczny spinozjanizm, jest punktem odniesienia i inspiracją zarówno dla Trentowskiego, jak i Cieszkowskiego.
W trakcie zajęć omówimy następujące zagadnienia:
1) czym są religia, mitologia i objawienie? Jaki jest stosunek rozumu do religii? Jaki jest stosunek natury do religii (czy religia jest, czy nie jest fenomenem naturalnym)?;
2) czym jest historia? Czy istnieje postęp w historii?;
3) czym jest indywiduum psychologiczne? Na czym polega podmiotowość człowieka?;
4) czym jest wolność?;
5) jaki jest stosunek języka do rzeczywistości? Czy język filozofii (język rozumu) jest językiem uniwersalnym?;
6) czym jest czyn? Jaki jest jego stosunek do filozofii oraz do myślenia spekulatywnego?
7) czym jest polityka? Czym jest społeczeństwo? Jakie zadania w stosunku do nich realizuje poznanie filozoficzne?

Rodzaj przedmiotu

seminaria monograficzne
ogólnouniwersyteckie

Koordynatorzy przedmiotu

Tomasz Herbich

Efekty kształcenia

Nabyta wiedza:
- student/studentka ma uporządkowaną wiedzę na temat kluczowych zagadnień dotyczących filozofii Hegla i Schellinga oraz najważniejszych zjawisk występujących w filozofii niemieckiej i polskiej w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku;
- student/studentka zna teksty, które odegrały szczególnie istotną rolę w rozwoju idealizmu niemieckiego, lewicy heglowskiej oraz polskiej filozofii spekulatywnej okresu międzypowstaniowego.

Nabyte umiejętności:
- student/studentka potrafi analizować teksty filozoficzne;
- student/studentka potrafi prowadzić dyskusję na tematy filozoficzne i wykorzystuje podczas niej wiedzę dotyczącą idealizmu niemieckiego oraz dziejów filozofii polskiej i niemieckiej w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku;
- student/studentka wykrywa zależności między kształtowaniem się idei filozoficznych a procesami społecznymi i kulturowymi.

Nabyte kompetencje społeczne:
- student/studentka wykorzystuje w rozmowie strategie argumentacyjne poznane dzięki analizie tekstów filozoficznych;
- student/studentka ma świadomość znaczenia refleksji humanistycznej i filozoficznej dla formowania się więzi i wyobrażeń społecznych.

Kryteria oceniania

Ocena zostanie wystawiona na podstawie aktywności podczas zajęć oraz przygotowanego referatu lub pracy zaliczeniowej na temat związany z problematyką seminarium i ustalony z prowadzącymi.

Dopuszczalna liczba nieobecności podlegających usprawiedliwieniu: 1 w semestrze.

Literatura

1. Brzozowski, S., Filozofia romantyzmu polskiego, w: S. Brzozowski, Kultura i życie. Zagadnienia sztuki i twórczości. W walce o światopogląd, Warszawa 1973.
2. Cieszkowski, A., Ojcze nasz, t. 1–3, Poznań 1922–1923.
3. Fichte, J.G., Teoria wiedzy. Wybór pism, t. 1, przeł. M.J. Siemek, Warszawa 1995.
4. Hegel, G.W.F., Fenomenologia ducha, przeł. Ś.F. Nowicki, Warszawa 2002.
5. Hegel G.W.F., Nauka logiki, t. 1–2, przeł. A. Landman, Warszawa 2011.
6. Hegel, G.W.F., Zasady filozofii prawa, przeł. A. Landman, Warszawa 1969.
7. Hess, M., Triarchia europejska, w: M. Hess, Pisma filozoficzne 1841–1850, przeł. M. Kurecka, W. Wirpsza, Warszawa 1963.
8. Hoene-Wroński, J.M., Wybór tekstów, w: Adam Sikora, Hoene-Wroński, Warszawa 1995.
9. Libelt, K., Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej, Warszawa 1967.
10. Libelt, K., System umnictwa czyli filozofii umysłowej, t. 1–2 (nowa redakcja, wydruk komputerowy).
11. Mickiewicz, A., Dzieła, t. VIII–XI: Literatura słowiańska. Kurs I–IV, Warszawa 1997–1998.
12. Mochnacki, M., O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym, wyd. różne.
13. Schelling F.W. von, Filozofia Objawienia, przeł. W. Rymkiewicz, w: „Kronos” 1–2/2009.
14. Schelling, F.W. von, Filozofia objawienia: ujęcie pierwotne, t. I, przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 2002.
15. Schelling, F.W. von, Historyczno-krytyczne wprowadzenie do filozofii mitologii, przeł. W. Rymkiewicz, w: „Kronos” 1–2/2009.
16. Schelling, F.W. von, System idealizmu transcendentalnego. O historii nowszej filozofii (z wykładów monachijskich), przeł. K. Krzemieniowa, Warszawa 1979.
17. Schelling, F.W. von, Światowieki, ułamek z roku 1811, przeł. W. Rymkiewicz, w: „Kronos” 2/2018.
18. Schelling, F.W. von, Światowieki, ułamek z roku 1815, przeł. W. Rymkiewicz, Warszawa 2007.
19. Schopenhauer A., Świat jako wola i przedstawienie, przeł. J. Garewicz, Warszawa 2009.
20. Trentowski, B., Bożyca (edycja rękopisu, wydruk komputerowy).
21. Trentowski, B., Myślini (nowa redakcja, wydruk komputerowy).
22. Trentowski, B., Panteon wiedzy ludzkiéj lub Pantologia, encyklopedya wszech nauk i umiejętności, propedeutyka powszechna i wielki system filozofii, t. I–III, Poznań 1873–1881.
23. Trentowski, B., Stosunek filozofii do cybernetyki oraz wybór pism filozoficznych z lat 1842–1845, Warszawa 1974.
24. „Wskrzesić Polskę, zbawić świat”: antologia chrześcijańskiej myśli społeczno-radykalnej 1831–1864, red. D. Kalbarczyk, Warszawa 1981.
25. Zdziechowski, M., Pesymizm, romantyzm a podstawy chrześcijaństwa, t. 1–2, Warszawa 1993.
26. Żółtowski, A., Filozofja Kanta: jej dogmaty, złudzenia i zdobycze, Poznań 1923.
27. Żółtowski, A., Metoda Hegla i zasady filozofii spekulatywnej, Kraków 1910.
28. Żółtowski, A., O podstawach filozofii Hegla, cz. 1, Zasady, metoda i pierwsze ustępy logiki, Kraków 1907.

Więcej informacji

Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3800-RRS23-S-OG w USOSweb