Wokół sprawiedliwości. Warunki inkluzywnej wspólnoty politycznej. Problem Innego 3700-AL-WSWIW-OG

1. Koncepcje sprawiedliwości ewoluują od ujęcia proceduralnego poprzez ujęcie dyskursywne ku ujęciu dialogicznemu. Dzieje się tak za sprawą zastosowania kategorii więzi międzyludzkiej (w postaci interakcji komunikacyjnej lub relacji dialogicznej) jako pryzmatu interpretacyjnego. Kategoria ta przynosi nowe spojrzenie na zależności między racjonalnością a konstytuowaniem się podmiotu.
Pytanie, które postawimy na początku brzmi: jak zmienia się rozumienie sprawiedliwości, kiedy przestajemy traktować racjonalność jako poprzedzającą relacje społeczne. Zarówno teoria komunikacyjna, jak i filozofia dialogu ukazują podmiot jako konstytuujący się w konsekwencji nawiązanej więzi z drugim człowiekiem.
Punktem wyjścia dla analiz będzie zbudowana na wyjątkowej pozycji rozumu teoria sprawiedliwości jako bezstronności, skupiająca się na przejrzystych kryteriach proceduralnego dystrybuowania dóbr. Podmiot jest założony, zjawia się wraz z racjonalnością. Koncepcja J. Rawlsa przyjmuje charakterystyczną dla kantyzmu tezę o przekraczaniu przez rozum warunków empirycznych i stosowaniu racjonalnej formy dla zróżnicowanego życia społecznego.

Następnie skupimy się na sprawiedliwości dyskursywnej wyrastającej z racjonalności komunikacyjnej (koncepcje Habermasa i Honnetha). Stanowisko Habermasa (umiarkowanie krytykującego teorię Rawlsa) polega na odrzuceniu samotnej pozycji podmiotu odniesionego do czegoś w świecie obiektywnym na rzecz interakcji komunikacyjnej łączącej jej uczestników, staje się to możliwe dzięki odkryciu komunikacyjnego wymiaru racjonalności. Komunikacja jako doświadczenie dzielone z innymi czyni z nas podmiot.
Axel Honneth przyznanie drugiej osobie wartości wiąże nierozerwalnie z traktowaniem jej jako źródła prawomocnych roszczeń i ten warunek nazywa uznaniem (recognition). Termin heglowski, wykorzystany i rozwinięty przez Honnetha ma wiele filozoficznych odpowiedników. Sięgnąć można chociażby do „afiliacji” stosowanej przez M. Nussbaum na określenie jednej ze zdolności do tego, by móc żyć w sposób spełniony. Sprawiedliwość dochodzi do głosu, jeśli warunki wzajemnego uznania zapewniają pomyślne kształtowanie się tożsamości i indywidualną samorealizację. Sens więzi międzyludzkiej przekłada się na autonomię jednostki.

Pojmowanie sprawiedliwości ufundowane na dialogu rozumianym etycznie zawdzięczamy E. Levinasowi. W pewnym przybliżeniu można powiedzieć, że relacja dialogiczna w wymiarze życia społeczno-politycznego jest relacją uznania. Należy jednak pominąć w tym przypadku socjologiczny kontekst. Trafniejsze byłoby zastosowanie terminu klasyków filozofii dialogu: potwierdzenie (confirming), które ma wymiar etycznej odpowiedzialności za drugiego człowieka.