Kultura i język: słowniki, mówienie i oznaczanie świata 3700-AL-KJSM-OG

Celem zajęć jest uświadomienie studentom, że podstawowym aspektem funkcjonowania systemu kultury jest oznaczanie, a język odgrywa w tym wypadku kluczową rolę. Kultura jest systemem znakowym, który tworzy kolekcje semantyczne: przedmiotów, wartości, stylów wypowiadania się. Zajmiemy się podstawowymi koncepcjami jako narzędzia komunikacji i oznaczania świata oraz myśli (De Saussure, kognitywizm). Mówić także będziemy o relacji języka wobec myśli (Sapir, Whorf), które modeluje nasze postrzeganie rzeczywistości. Mówić też będziemy o języku jako mechanizmie biologicznym i wyróżniku kultury człowieka (Jakobson, Chomsky). Spora część zajęć poświęcona zostanie praktykom kulturowego kodowania znaczeń w słownikach i encyklopediach oraz sposobom definiowania wyrażeń i jednostek semantycznych języka. Zajmiemy się też praktyka wybranych użyć języka: językową manipulacją i rola metafory w modelowaniu semantycznych zmian znaczeń wyrazów i wypowiedzi. Duża cześć zajęć poświęcona zostanie słownikom i encyklopediom rozumianym jako nośniki kulturowych wartości.
W powszechnym mniemaniu słowniki czy encyklopedie to książki o wartości użytkowej, chociaż przemijającej z racji zmian w języku. Opracowania te jednak to coś więcej, to książki „palimpsestowe”, które tworzą określoną wizję języka i świata. Są bowiem wytworem epoki, w jakiej powstały, wytworem określonych ludzi, którzy wprawdzie nie mają pełnej swobody wypowiedzi jak inny twórcy, ale mogą kreować sensy i operować cudzym tekstem. Słowniki i encyklopedie noszą więc na sobie piętno czasu, miejsca, kultury i obyczajowości, a także wpływów ideologicznych.
O słownikach i encyklopediach będziemy więc mówić jako o swoistych tekstach kultury i jako o zbiorach pojęć, definicji, wyrażeń opisujących rzeczywistość i język. Są one pewnego rodzaju kulturowym archiwum. Najwięcej miejsca poświęcimy słownikom, ich typom oraz odpowiadającym im koncepcjom definiowania znaczeń, rodzajom definicji i samym koncepcjom znaczenia. Słownik, encyklopedia, a w szczególności archiwum są przy tym odmianami pamięci kulturowej, nad czym również będziemy się wspólnie zastanawiać. Z obszernej listy lektur polecać będziemy przede wszystkim te pozycje, które okażą się zgodne z zainteresowaniami uczestników zajęć

Rodzaj przedmiotu

ogólnouniwersyteckie

Założenia (opisowo)

Do uczestnictwa w zajęciach nie jest wymagane formalne zaliczenie innych przedmiotów. Od uczestników zajęć nie oczekuje się przed rozpoczęciem kursu opanowania szczególnego zakresu wiedzy czy umiejętności. Przydatna będzie podstawowa wiedza o języku oraz umiejętność otwartego myślenia, chęć uczestniczenia w dyskusji, systematyczność lektur przeznaczonych do dyskusji.

Koordynatorzy przedmiotu

Zbigniew Kloch
Ewa Rudnicka

Efekty kształcenia

Efekty kształcenia w zakresie wiedzy:
 ma poszerzoną i pogłębioną wiedzę o miejscu i roli nauk humanistycznych oraz dorobku leksykograficzno-encyklopedycznego w kulturze [K_W01/II]
 zna i stosuje terminologię nauk humanistycznych, w szczególności językoznawstwa i semiotyki [K_W02/II, K_W01/I]
 zna i rozumie zależności pomiędzy dyscyplinami nauk humanistycznych i społecznych [K_W03/II, K_W04/I]
 zna i wykorzystuje metody analizy i interpretacji tekstów naukowych [K_W04/II]
 zna metody badań interdyscyplinarnych w naukach humanistycznych i wie, jak można interdyscyplinarnie podchodzić do badań tekstów kultury [K_W05/II, K_W07/I]
 zna zasady komunikacji naukowej w zakresie nauk humanistycznych i społecznych ze szczególnym uwzględnieniem znajomości prawa własności intelektualnej [K_W07/II, K_W08/I]
 zna i wykorzystuje współczesne metody analizy i interpretacji tekstów kultury [K_W08/II, K_W05/I]
 rozumie powiązania między zjawiskami kulturowymi a dynamiką zmian społecznych [K_W10/II]

Efekty kształcenia w zakresie umiejętności:
 potrafi samodzielnie selekcjonować informacje pochodzące z różnych źródeł naukowych, popularnonaukowych, publicystycznych i innych oraz dokonać ich krytycznej oceny [K_U01/II, K_U01/I]
 potrafi samodzielnie dobrać i zastosować odpowiednie narzędzia badawcze (analityczne) do analizy materiałów źródłowych (tekstów naukowych, tekstów kultury, opracować leksykograficznych i encyklopedycznych) [K_U02/II, K_U02/I]
 potrafi samodzielnie opracować (z zachowaniem zasad ochrony własności intelektualnej) i zaprezentować wyniki swoich analiz, refleksji, pracy naukowej i badawczej [K_U03/II, K_U07/I]
 potrafi rozpoznać i nazwać podstawowe problemy kulturowe oraz samodzielnie sformułować problem badawczy w zakresie nauk humanistycznych [K_U04/II, K_U04/I, K_U05/I]
 wykorzystuje interdyscyplinarne metody i narzędzia badawcze do analizy zjawisk kultury [K_U05/II]
 potrafi samodzielnie zanalizować tekst naukowy z dziedziny nauk humanistycznych w języku polskim oraz wybranym języku obcym [K_U08/II]
 potrafi uczestniczyć w dyskusjach naukowych [K_U06/I]
 potrafi przygotować wystąpienie ustne, uwzględniając potrzeby odbiorców [K_U10/II, K_U11/I]
 rozumie i stosuje reguły planowania i realizacji pracy zespołowej [K_U11/II, K_U12/I]

Efekty kształcenia w zakresie kompetencji społecznych:
 jest gotów do kształcenia ustawicznego (lifelong learning) [K_K01/II, K_K01/I]
 jest gotów do własnego rozwoju naukowego w zakresie nauk humanistycznych oraz śledzi nowe metody i paradygmaty badawcze [K_K02/II, K_K03/I]
 potrafi dobierać najwłaściwsze środki służące realizacji samodzielnie podjętych zadań [K_K03/II, K_K04/I]
 szanuje zasady tolerancji i wykazuje wrażliwość wobec różnic kulturowych [K_K05/II, K_K07/I]
 ma poszanowanie dla różnorodności kulturowej [K_K07/II, K_K08/I]
 świadomie uczestniczy w życiu kulturalnym i społeczeństwie obywatelskim [K_K08/II, K_K09/I]
 stosuje zasady etyki badań i dyskusji naukowych [K_K10/I]

Kryteria oceniania

Podstawą zaliczenia zajęć jest:
a) aktywne uczestnictwo w zajęciach,
b) wykonywanie na bieżąco zadań związanych z zajęciami,
c) referat na temat jednego z określonych zagadnień,
d) na koniec semestru indywidualna rozmowa podsumowująca z prowadzącymi,
e) obecność na zajęciach (z prawem do dwóch nieobecności w semestrze).

Kryteria oceny referatu:
a) trafność interpretacji referowanego materiału,
b) umiejętność krytycznego podejścia do materiału,
c) sposób przedstawienia wyników pracy.

Ocena ciągła (przygotowanie do zajęć i aktywność) 50%.
Referat na jeden z tematów zajęć 50%.
Warunkiem uzyskania zaliczenia z przedmiotu jest obecność na zajęciach (z prawem do dwóch nieobecności w semestrze).

Literatura

Literatura podstawowa:
Apresjan J., Konotacje jako składnik pragmatyki słowa (ujęcie leksykograficzne), [w:] idem, Z warsztatu leksykografa, Warszawa 2012, s. 64-88.
Bańko M., Jedność w wielości. Cechy konstytutywne i typologiczne słowników, „Poradnik Językowy” 2010, z. 4, s. 5-25.
Bartmiński J., Dynamika polskiego pojęcia ojczyzna, [w:] idem, Językowe podstawy obrazu świata, wyd. 2., Lublin 2009, s. 178-185.
Bartmiński J., O pojęciu językowego obrazu świata, [w:] idem, Językowe podstawy obrazu świata, wyd. 2., Lublin 2009, s. 12-25.
Czelakowska A., Wiedza kulturowa a opis leksykograficzny w jednojęzycznym słowniku języka polskiego, „LingVaria” 2017, nr 2, s. 19-35.
Dobrzyńska T., Interpretacja wypowiedzi metaforycznych, [w:] idem, Mówiąc przenośnie. Studia o metaforze, Warszawa 1994, s. 11-27.
Jakobson R., Santilli K., Półkule mózgowe i struktura języka we wzajemnym naświetleniu. U: Jakobson R. W poszukiwaniu istoty języka. T1.Warszawa 1989.
Kłosińska K., Rusinek M., Dobra zmiana, Kraków 2019 (wybrane hasła).
Niebrzegowska-Bartmińska S., O różnych wariantach definicji leksykograficznej – od taksonomii do kognitywizmu, „Etnolingwistyka” 2018, t. 30, s. 250-284.
Pawelec R., Perswazja w słownikach, [w:] K. Mosiołek-Kłosińska, T. Zgółka (red.), Język perswazji publicznej, Poznań 2003, s. 171-191.
Piotrowski T., Słownik a inne dzieła leksykograficzne i nast., [w:] idem, Zrozumieć leksykografię, Warszawa 2001, s. 35-43.
Przybylska R., Ilustracja materiałowa w WSJP PAN – kolokacje i cytaty, [w:] P. Żmigrodzki et al. (red.), Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania, Kraków 2018, s. 115-126.
Rosch E., Zasady kategoryzacji, „Etnolingwistyka” 2005, t. 17, s. 11-35.
Saussure de, F. Kurs językoznawstwa ogólnego. Warszawa 1991 (fragmenty)
Stern J. P., Manipulacja za pomocą cliché, [w:] M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa 1980, s. 282-298.
Whorf B.L., Związek między nawykami myślenia i zachowaniem a językiem, [w:] idem, Język, myśl, rzeczywistość, Warszawa 1982, s. 181-215.
Wierzbicka A., Wprowadzenie, [w:] idem, Słowa klucze. Różne języki – różne kultury, Warszawa 2013, s. 15-56.
Żmigrodzki P., Informacja normatywna w WSJP PAN, [w:] P. Żmigrodzki et al. (red.), Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania, Kraków 2018, s. 143-150.
Żmigrodzki P., Noty o użyciu – idea i przykłady jej realizacji w WSJP PAN, [w:] P. Żmigrodzki et al. (red.), Wielki słownik języka polskiego PAN. Geneza, koncepcja, zasady opracowania, Kraków 2018, s. 151-153.

Literatura dodatkowa:
Bańko M., Popularne słowniki w popularnej prasie. Przyczynek do społecznego obrazu słownika, „Prace Filologiczne” 2004, XLIX, s. 7-19.
Bańko M., Z pogranicza leksykografii i językoznawstwa. Studia o słowniku jednojęzycznym, Warszawa 2001 (wybrane fragmenty).
Buczek E., Piekutowski J., Jemielniak D., Czy sztuczna inteligencja potrafi być twórcza?, „Więź” 2024, nr 2 (692), s. 15-23.
Chlebda W., Słownik a „dwuoczne postrzeganie świata”, [w:] J. Bartmiński,
Chomsky N., Jakimi istotami jesteśmy. Kraków 2022 (fragmenty)
R. Tokarski (red.), O definicjach i definiowaniu, Lublin 1993, s. 195-205.
Derrida J., Gorączka archiwum, Warszawa 2016 (wybrane fragmenty).
Doroszewski W., Uwagi i wyjaśnienia wstępne, [w:] idem (red.), Słownik języka polskiego, t.1, Warszawa 1958, s. VI-XLVIII.
Eco U., Od drzewa do labiryntu, Warszawa 2009 (wybrane fragmenty).
Grochowski M., Podstawowe zasady definiowania wyrażeń w słowniku jednojęzycznym, [w:] W. Lubaś (red.) Wokół słownika współczesnego języka polskiego, Wrocław 1988, s. 45-62.
Markowski A., O słowniku, [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa 1999, s. XVII-XXV.
Reboul O., Kiedy słowo jest bronią, [w:] M. Głowiński (red.), Język i społeczeństwo, Warszawa 1980., s. 299-337.
Steciąg M., Od „lingua nativa” do „lingua fracta”: kulturowe wymiary dyskursu w analizie lingwistycznej, „Tekst i dyskurs” 2019, t. 12, s. 50-63.
Szczęsna E. (red), Słownik pojęć i tekstów kultury. Terytoria słowa, Warszawa 2002 (wybrane hasła).
Szkiłłądź, Redakcja Słowników Języka Polskiego, [w:] Alfabet PWN. Ludzie, książki, lata, wspomnienia, Warszawa 1997, s. 326-336.
Ulitzka E., Definicje artefaktów w ogólnych słownikach języka polskiego na tle wybranych koncepcji semantycznych, „Polonica” 2005, t. XXIV-XXV, s. 245-258.
Wierzbicka A., Różne kultury, różne języki, różne akty mowy, [w:] idem, Język – umysł – kultura, Warszawa 1999, s. 193-227.
Wierzbicka A., Słownictwo jako klucz do etnosocjologii i psychologii kultury. Wzorce „przyjaźni” w różnych kulturach, [w:] idem, Słowa klucze. Różne języki – różne kultury, Warszawa 2013, s. 72-116, 195-234.
Żmigrodzki P., Słowo – słownik – rzeczywistość, Kraków 2008 (wybrane fragmenty).
Żmigrodzki P., Wprowadzenie do leksykografii polskiej, wyd. 1., Katowice 2003 lub wyd. 2., Katowice 2005 (wybrane fragmenty).

Więcej informacji

Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3700-AL-KJSM-OG w USOSweb