Sztuka żydowska 3600-SZ(L)-OG

Program wykładów został zaplanowany tak, aby zapewnić słuchaczom jak najszerszy zasób
wiedzy o sztuce Żydów, jej odmienności, specyfice i znaczeniu dla społeczności żydowskiej od
starożytności do współczesności. Chronologia obejmie całe „dzieje Izraela” zarówno w ziemi
Izraela, jak i w europejskiej diasporze.
Przez wieki wewnętrzny rozwój i dynamikę sztuki żydowskiej kształtowały zasady, reguły i
wykładnie judaizmu, mimo iż od strony formalnej widoczne w niej były wpływy i
zapożyczenia ze sztuki aktualnie rozwijającej się na ziemiach, gdzie mieszkali Żydzi.
Dla pełniejszego zrozumienia źródeł odrębności sztuki żydowskiej ważne jest omówienie
sztuki starożytnego Izraela, w tym Świątyni Jerozolimskiej jako najważniejszego źródła i
pierwowzoru dla ikonografii i symboliki sztuki żydowskiej. Szczegółowy opis Pierwszego
Przybytku (w Księdze Wyjścia) i Świątyni zbudowanej przez Becalela i jej wyposażenia
(Pierwsza Księga Królów) jest zarazem najstarszym opisem wytworów sztuki żydowskiej.
Idea świątyni Jerozolimskiej, budowli doskonałej, przesyconej znaczeniami symbolicznymi i
zakorzenionej w judaizmie od starożytności do czasów nam współczesnych wpływała na
architekturę synagogalną. Układ przestrzenny Pierwszego Przybytku i Świątyni stał się
wzorem do kształtowania przestrzennego synagog, a świątynne sprzęty, zdobienia były
inspiracją dla dekoracji synagog, źródłem dla średniowiecznych iluminowanych
manuskryptów i sztuki współczesnej.
Sztuka starożytnego Izraela jest znana głównie z wykopalisk (np. synagoga w Kafarnaum),
zachowanych ossuariów, monet, lamp. Sztuka pierwszych wieków naszej ery to przede
wszystkim zachowane podłogowe mozaiki synagogalne (np. synagogi w Dura Europos) i
relikty architektoniczne. W średniowieczu sztuka żydowska zyskała nowe oblicze w krajach
Europy, dzieląc się, stylistycznie, na sztukę Żydów sefardyjskich i aszkenazyjskich. Dla wieków
średnich ważne są zachowane pierwsze synagogi w Hiszpanii (Kordobie), Niemczech
(Wormacja, Spira, Moguncja), i te z terytoriów Europy środkowo-wschodniej: Pradze i
Krakowie.
Oddzielne miejsce będzie poświęcone sztuce synagogalnej Żydów aszkenazyjskich w Europie
Wschodniej (od XV do XVIII wieku), ze specjalnym naciskiem na tereny dawnej
Rzeczypospolitej Omówione zostanie przestrzeń miasta żydowskiego, którego centralnym
punktem była synagoga, ale także mykwa, beit midrasze, cmentarz, kształtowanie się
ikonografii i języka symbolicznego w sztuce synagogalnej (polichromiach i wyposażeniu
synagog, obiektach związanych z religią) oraz w sepulkralnej, w tym ikonografia i symbolika na
macewach i epigrafika. Zmieniające się bryły i ukształtowanie wewnętrzne synagog oraz ich
wyposażenie (bima, aron ha-kodesz), polichromie zostanie omówione zarówno w kontekście
trwania tradycji, jak i innowacji. Żydowska sztuka religijna rozwijała się i znajdowała własne,
indywidualne wzory także w kontekście świąt żydowskich, stąd omówiona zostanie sztuka
wpisana w świąteczny cykl, jak również w cykl życia od narodzin do śmierci oraz żydowski
dom.

Oddzielnie omówione zostaną iluminowane manuskrypty i książki żydowskie zarówno pod
kątem związków między treścią a ilustracją – zwłaszcza w iluminowanych zwojach Księgi
Estery i Hagadach, jak i roli i znaczenia ilustracji i szaty graficznej drukowanych książek
żydowskich od pierwszych druków (XVI-XVII w.) aż do współczesności. W XIX i XX wieku
oprawa graficzna świeckiej książki żydowskiej, zarówno jidyszowej, jak i w innych językach
stała się jednym z najważniejszych środków wyrazu nowoczesnej, świeckiej sztuki żydowskiej.
Wiek XVIII wprowadził do społeczności żydowskiej w Europie nowe idee, które zmieniły w
długim wieku XIX społeczność żydowską i jej sztukę. Wpłynęły na kształtowanie się
nowoczesnej, świeckiej kultury i sztuki żydowskiej, zmieniły architekturę i znaczenie
budynków synagog, wpłynęły też na przemiany tradycyjnej sztuki religijnej. Pojawiły się nowe
tematy, nowa ikonografia, świeckie żydowskie idee narodowe (m.in. integracja, syjonizm,
jidyszyzm), które znalazły odbicie w sztuce Żydów. Sztuka żydowska (podobnie jak żydowska
tożsamość) stała się przedmiotem dyskusji, zastanawiano się nad jej miejscem w tradycji i
kulturze, czytano na nowo w kontekście tradycji sztuki religijnej oraz kolekcjonowano.
Powstanie pierwszych kolekcji sztuki żydowskiej (kol. Isaaca Straussa), pierwszych muzeów (w
Europie i Stanach Zjednoczonych) oraz żydowskich instytucji artystycznych zmieniały stosunek
do żydowskiego dziedzictwa, wskazywały niedoceniane wcześniej walory sztuki żydowskiej.
Wydobywały z synagogalnych skarbców przedmioty funkcjonujące dotąd wyłącznie w sferze
religijnej, niedostępnej dla postronnych, pokazując je jako obiekty muzealne, godne
estetycznej kontemplacji.
W XIX wieku pojawili się pierwsi malarze i rzeźbiarze żydowscy – m.in. Josef Israels, Max
Liebiermann, Mark Antokolski, Maurycy Gottlieb – których sztuka wpływała na ukształtowanie
się nowoczesnej sztuki żydowskiej. Jednocześnie ich obrazowanie żydowskiej historii, tradycji
religijnej i kulturowej oddziaływała na twórczość młodszego pokolenia artystów żydowskich,
którzy, jak Samuel Hirszenberg, Efraim Mojżesz Lilien starali się znaleźć własną drogę artysty-
Żyda.
Przed pierwszą wojną światową rodziła się nowoczesna świecka, narodowa sztuka żydowska,
poszukująca nowych treści symboli, które najlepiej oddawałyby tę nowoczesną żydowską
rewolucję (wg. słów Bieniamina Harshava), która zmieniała życie żydowskie, zwłaszcza w
Europie środkowo-wschodniej i Ameryce. Ważne było oddziaływanie centrów kultury i sztuki:
Warszawy, Berlina, Moskwy i Petersburga, Paryża, Nowego Jorku, miastach w których rodziła
się jidyszowa, żydowska sfera publiczna, rosła w siłę kultura popularna, prasa, teatr. Sztuki
piękne służyły narodowej mobilizacji, ideologicznej, językowej i kulturowej ofensywie, stawały
się orężem w walce o świecką kulturę żydowską. Narodowy styl i ikonografię dopiero
kształtowano wykorzystując motywy zaczerpnięte z żydowskiej symboliki (także religijnej)
oraz z kultury ludowej. Artyści brali aktywny udział w budowaniu nowej żydowskiej ikonosfery
– symbolicznego wizerunku narodu, jego historii i kultury, miejsca w kulturze Europy i świata.
To nowe żydowskie uniwersum symboliczne rozpowszechniano poprzez prasę, książki, plakaty
czy pocztówki. Świeckiej kulturze żydowskiej, sztukom pięknym przypadło wyjątkowe zadanie
w tym modernizacyjnym projekcie wprowadzanym, bez względu na różnice ideologiczne,
przez większość masowych ruchów i ideologii, które pojawiły się w społeczności żydowskiej w

końcu XIX stulecia. Trwały też wówczas dyskusje czym jest nowoczesna sztuka żydowska,
gdzie sa jej źródła i inspiracje. W Paryżu czynny był krąg artystów związanych z czasopismem
Machmadim, m.in. Marc Chagall, Marek Szwarc, Josif Czajkow), w Warszawie (I. L. Perec i Ber
Kratka w Moskwie i Petersburgu (An-ski, Judowin, El-Lisstzki)). W 1918 roku w Kijowie
powołano Kultur Lige (Ligę kultury), której celem było rozwijanie sztuki i kultury jidysz.
Pierwsze żydowskie instytucje artystyczne ppowstały w początkach XX wieku, wtedy też
zorganizowano pierwsze wystawy współczesnej sztuki żydowskiej – w Berlinie, Londynie,
Kopenhadze. Przełom XIX i XX wieku to także czas, gdy w Palestynie, w bliskości i symbiozie ze
sztuką tworzoną w Europie rodzi się sztuka nowoczesnego Izraela. Dla jej rozwoju
najważniejsze było powołanie w 1906 roku Szkoły Rzemiosł Artystycznych Becalel utworzonej
w Jerozolimie przez Borysa Schatza.
Dla artystów żydowskich rozpoczynających karierę w końcu XIX wieku wkroczenie do świata
kultury i sztuki nie było łatwe, zwłaszcza w Europie środków-wschodniej. Oznaczało to
ustosunkowanie się do narastającego antysemityzmu, załamania się idei asymilacyjnych oraz
określenie się wobec umacniającego się żydowskiego nacjonalizmu. Ważnym doświadczenie,
zwłaszcza dla twórców z Europy środkowo-wschodniej była fala pogromów, która w latach
1903-1906 przeszła przez ziemie cesarstwa rosyjskiego, w tym Królestwa Polskiego. Obrazy
Pilichowskiego, Hirszenberga, Markowicza, Wachtla, Majmona i Liliena przemawiały
donośnym głosem w ideologicznych dyskusjach o przyszłości Żydów, o życiu narodowym
Żydów w Europie Wschodniej.
Kolejna fala pogromów w czasie I wojny światowej zachwiały światem
wschodnioeuropejskiego żydostwa, te tragiczne wydarzenia znalazły swój dobitny wyraz w
twórczości artystów z cesarstwa rosyjskiego: Issachara Rybacka, Abrahama Maniewicza i
innych. Po rewolucji październikowej w Rosji – przez krótki okres trwał dynamiczny, twórczy
rozwój narodowej sztuki żydowskiej: El Lissitzki, Josif Czajkow, Kultur Liga). Lecz już w
początkach lat 20. XX w. żydowska awangarda przenosi się do Berlina, Warszawy (Chaliastre),
Paryża (Marc Chagall).
Ważną częścią żydowskiego dziedzictwa jest sztuka artystów – Żydów, którzy pragnęli tworzyć
sztukę bez narodowych powinności, jak np. członkowie grupy dada czy twórcy, którzy stali się
częścią międzynarodowej Ecole de Paris.
W dwudziestoleciu międzywojennym w Nowym Jorku, Moskwie, Kijowie, Berlinie
dynamicznie rozwijały się ośrodki sztuki żydowskiej. Polska była w tym czasie jednym z
ważniejszych ośrodków sztuki żydowskiej. W Warszawie, Lwowie, Wilnie i Krakowie
powstawały ważne ugrupowania artystyczne od Jung Jidysz do Jung Wilne, organizowano
liczne wystawy, powstawały stowarzyszenia działające na rzecz sztuki i kultury – jak np.
Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych czy Koło Miłośników Sztuki Żydowskiej
(powstałe jeszcze przed I wojną światową) we Lwowie; dzięki wysiłkom społeczności
żydowskiej otwarto dwa nowe (po Muzeum im. Mathiasa Bersohna otwartym w 1910 r.)
Muzeum Żydowskie w Wilnie oraz Muzeum Żydowskiej Gminy Wyznaniowej we Lwowie. W
tym czasie w Palestynie ugruntowywała się nowa ikonografia (Zeew Raban), nowe oblicze
narodu, budowano nowe miasta– Tel Awiw zyskał swój oryginalny, nowoczesny kształt.

II wojna światowa przyniosła zagładę Żydów, zniszczenie synagog, dorobku kulturowego
Żydów europejskich. W czasie II wojny artyści żydowscy znaleźli się w gettach, gdzie starali się
kontynuować działalność artystyczną (temat ten zostanie omówiony na przykładzie getta
warszawskiego, wileńskiego i łódzkiego), w obozach internowania we Francji, obozach
koncentracyjnych. Zagłada a Palestyna czasów wojny.
Po wojnie sztuka artystów Żydów w Polsce, Związku Radzieckim, Francji, Stanach
Zjednoczonych i Izraelu rozwijała się w cieniu Zagłady. Zagłada i pamięć Zagłady w twórczości
artystów Żydów w Polsce, Francji, Stanach Zjednoczonych, Izraelu, okazała się ważkim
tematem sztuki współczesnej.
Sztuka współczesnego Izraela – awangardowa, często krytyczna wobec rzeczywistości
żydowskiego państwa, szukająca korzeni w diasporze.