Filozofia kooperatyzmu 3402-01FK
Przedwojenny kooperatyzm był znaczącym prądem myślowym i ruchem społecznym zarówno w krajach Europy zachodniej, jak i w Polsce, w którym ścierały się różne nurty społeczno-polityczne: socjalistyczne, ludowe, anarchistyczne czy chrześcijańsko-demokratyczne. Można wręcz uznać go za rodzaj metaidei, jaka rządziła formowaniem się światopoglądu polskiej inteligencji zaangażowanej od pozytywizmu do końca II RP. Jej doniosłym rezultatem okazało się uformowanie ruchu spółdzielczości konsumenckiej, mającej ambicje stać się remedium na potrzeby bytowe mas ludowych i pracujących, a w konsekwencji zarzewiem politycznej emancypacji tychże. Więcej – kooperatyzm miał także ambicje wspólnototwórcze, ambicje przebudowy społeczeństwa i państwa zgodnie z ideałem „rzeczpospolitej kooperatywnej”, którą miała stać się niepodległa Polska.
Myślicielami i działaczami spółdzielczymi byli czołowi przedwojenni politycy, np. Stanisław Wojciechowski, Stanisław Thugutt, filozofowie, historycy i przedstawiciele nauk społecznych, m.in. Edward Abramowski, Adam Próchnik, do pewnego stopnia także Ludwik Krzywicki, czy literaci, m.in. Maria Dąbrowska i Stefan Żeromski. Ten ostatni, choć niezbyt aktywny na polu działalności spółdzielczej, był autorem hasła, które dziś jednoznacznie kojarzy się z tym ruchem: Społem! Ten prężny ruch społeczny, polityczny i ekonomiczny przeżywał wzrost w początkach XX wieku, po latach wielkiego kryzysu podporządkowując się w dużej mierze państwu, by później, za sprawą ograniczenia demokratycznego charakteru spółdzielni w czasach PRL i dalszego osłabienia tego sektora w okresie transformacji, utracić znaczenie i wpływ na polskie życie społeczne i intelektualne.
Dziś, gdy światowy kryzys gospodarczy i zmiany klimatyczne pociągnęły za sobą (a może ujawniły?) pogłębienie się nieufności obywateli w stosunku do elit, których społeczne wyalienowanie doprowadziło do podkopania fundamentalnej zasady demokracji europejskiej: partycypacji obywatelskiej w procesie rządzenia. Zasada ta, w konfrontacji z neoliberalną doktryną, uznawaną powszechnie za jedyny właściwy i prawdziwy dyskurs polityczny, okazała się trudna do utrzymania. „Ekonomizacja” polityki oparta na fetyszyzmie zindywidualizowanej aktywności rynkowej, wąsko pojętej własności prywatnej i traktowaniu kryterium gospodarczej efektywności jako jedynego miernika skutecznego działania w sferze publicznej, doprowadziła do uznania splotu państwo – rynek za naturalny, a zatem obowiązujący model wspólnoty. W świetle często stawianych przez socjologów i ekonomistów diagnoz na temat kryzysu współczesnych gospodarek, indywidualizacji czy zaniku umiejętności współpracy, co nabiera szczególnego sensu w Polsce, kraju o wciąż niskich wskaźnikach partycypacji obywatelskiej, dorobek polskiego kooperatyzmu może okazać się trudny do przecenienia. W okresie kapitalizmu fordowskiego kooperatyzm – także w Polsce – stanowił jedno z remediów, jakie klasy ludowe przedsięwzięły w celu poprawy bytu materialnego oraz wspomożenia walki o prawa polityczne. Niestety – odwołując się tu i dalej do języka Deleuze’a i Guattariego – reterytorializacja ruchu spółdzielczego, jaka rozpoczęła się po wielkim kryzysie, a dokonała mocą urządzenia państwo-rynek po II wojnie światowej, odebrała mu ostrze krytyki i emancypacji politycznej. Czy w warunkach kognitywnego kapitalizmu „zarządzającego życiem”, współczesne formy samoorganizacji i pomocy wzajemnej odwołujące się do etosu kooperatywnego mają szansę stworzyć realną alternatywę ekonomiczno-polityczną?
Rodzaj przedmiotu
Koordynatorzy przedmiotu
Efekty kształcenia
Najbardziej istotnym w sensie poznawczym aspektem planowanych zajęć jest jednak zamiar restytucji idei i pojęć, których wpływ na historię społeczną Polski jest ogromny, zaś pamięć o nich niemalże zatarta. Stawką tak rozumianego przedsięwzięcia nie jest jednak wyłącznie przywrócenie pewnego fragmentu dziedzictwa kulturowego, ale przede wszystkim nadanie mu „aktualnego” charakteru. Jak pisał zaś Gilles Deleuze: „aktualne nie jest tym, czym jesteśmy, ale tym, czym się stajemy”. Chodzi zatem o ponowne wprowadzenie kooperatyzmu w sferę nauczania akademickiego w takim sposób, by mógł on stanowić narzędzie czynnej analizy i krytyki współczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej, interwencję we współczesną kulturę. Tak rozumiane zadanie jest więc próbą przywrócenia pewnego „etosu” – rozumianego tu jako krytyczny namysł nad zastanymi warunkami. W świecie, w którym naczelne wartości obowiązujące w społeczeństwie związane są z pojęciami wywodzącymi się z anglosaskiej tradycji politycznego liberalizmu czy neokonserwatyzmu (sfera prywatna, jednostka, wydajność, uprawnienie, zysk, kompetencja), traktowanymi bezrefleksyjnie i dogmatycznie, kooperatyzm może stanowić ważny asumpt do dyskusji nad wspólnotowym i partycypacyjnym aspektem naszego społeczeństwa. Kooperatyzm, jako idea oparta na pomocy wzajemnej i samoorganizacji, aksjomatowi jednostki jako klienta/konsumenta przeciwstawia „twórczy podmiot” Abramowskiego, rywalizacji ekonomicznej przeciwstawia współpracę, technokratycznemu zarządzaniu przeciwstawia model oddolnego, demokratycznego udziału w podejmowaniu decyzji.
Podsumowanie wiedzy uzyskanej przez studentów:
- uzyskać wiedzę na temat podstawowych założeń kooperatyzmu, historii spółdzielczości i ruchów o charakterze wzajemnościowym, a także swoistej ontologii kooperatywnej obecnej podskórnie w myśleniu politycznym po dziś dzień. Studenci powinni:
- uzyskać wiedzę na temat ważnego acz zapomnianego paradygmatu myślenia politycznego, który, skomercjalizowany w zachodniej Europie, upaństwowiony zaś w krajach „realnego socjalizmu”, zniknął z dyskusji akademickich i publicystycznych.
- zapoznać ze współczesnymi alternatywnymi kierunkami w myśleniu dot. wspólnoty, kooperacji i emancypacyjnej roli kooperatyw.
- nauczyć się odpowiednio problematyzować i interpretować omawiane teksty.
- nauczyć się modelu lektury krytycznej, w której uwagę zwraca się na słabości w argumentacji, problematyczne miejsca w tekstach omawianych autorów.
Kryteria oceniania
Obecność, udział w dyskusjach, referat, praca pisemna i rozmowa o pracy.
Literatura
1. Dobro wspólne i komunizm bazowy
- D. Graeber, Dług. 5000 lat, roz. Krótki traktat o moralnych podstawach stosunków gospodarczych.
- P. Dardot, Ch. Laval, Common. On Revolution in the XXI Century, fragment.
2. Moralna ekonomia społeczeństw przednowoczensych
- Tine De Moor: The Silent Revolution. A New Perspective on the Emergence of Commons, Guilds, and Other Forms of Corporate Collective Action in Western Europe, in: International Review of Social History 53 (2008), pp. 175-208.
3. Socjalizm utopijny
- F. Armand, R. Maublanc, Fourier, Wybór pism Fouriera: s. 232-238, 243-256, 262-263.
- A. Sikora, Fourier, Wybór pism Fouriera: s. 145-167, 204-208.
- Z. Bauman, Socjalizm. Utopia w działaniu, s. 18-40.
4. Marksizm i kooperacja
- Minsun Ji, With or without class: Resolving Marx’s Janus-faced interpretation of worker-owned cooperatives, „Capital and Class” 1-25, 2019.
5. Cooperativism in the Modern World: ideas and practice (26.05)
- John Restakis: Humanizing the Economy. Co-operatives in the Age of Capital, Gabriola Island 2010, pp. 241-266.
Kooperatyzm polityczny w Polsce
6. Rzeczpospolita kooperatywna
- E. Abramowski, Idee społeczne kooperatyzmu, w: B. Błesznowski red. Kooperatyzm, spółdzielczość, demokracja. Wybór pism, Warszawa 2014.
- E. Abramowski, Polityka socjalizmu bezpaństwowego, w: E. Abramowski, Rzeczpospolita przyjaciół.
7. Ontologia społeczna kooperacji
- E. Abramowski, Zasady socjalizmu, w: Idem, Filozofia społeczna. Wybór pism, Warszawa 1965.
- E. Abramowski, Metafizyka doświadczalna, w: Idem, Metafizyka doświadczalna i inne pisma, Warszawa 1980.
8. Powszechny czy klasowy podmiot kooperacji – problem wielości?
- M. Rapacki, Powszechność czy klasowość kooperacji?, w: B. Błesznowski red. Kooperatyzm, spółdzielczość, demokracja. Wybór pism, Warszawa 2014.
- A. Próchnik, Ideologia spółdzielczości robotniczej, w: w: B. Błesznowski red. Kooperatyzm, spółdzielczość, demokracja. Wybór pism, Warszawa 2014.
- P. Virno, A Grammar of the Multitude, Los Angeles-New York 2004.
9. Postoperaizm – dobra wspólne i kooperacja
- G. Roggero, Pięć tez o dobru wspólnym, http://www.praktykateoretyczna.pl/gigi-roggero-piec-tez-o-dobru-wspolnym/
- P. Virno, Kooperacja, w: Libera Universita Metropolitana red., Marks. Nowe perspektywy, Warszawa 2014.
10. “New Cooperativism” po polsku?
- Bilewicz A., Śpiewak R., Beyond the "Northern" and "Southern" divide. Food and Space in Polish Consumer Cooperatives East European Politics & Societies and Cultures, 2019.
- Śpiewak R., Jasiński J. 2020, Organic Farming as a Rural Development Factor in Poland - the Role of Good Governance and Local Policies, Journal on Food System Dynamics, Vol. 11, No 1 (2020)
11. Mondragon – ku sprawiedliwej transformacji
- J.K. Gibson-Graham, Surplus Possibilities: Intentional Economy of Mondragon, w: J. K. Gibson-Graham, Postcapitalist Politics.
12. Kapitalizm sieci vs Platformowy kooperatyzm
- J. Zygmuntowski, Kapitalizm sieci, roz. 5: Społeczne ruchy sprzeciwu.
13. Uniwersytet jako dobro wspólne?
- Mike Neary, Jason Winn, “Beyond Public and Private: A Framework for Co-operative Higher Education”, Open Library of Humanities 3(2): https://olh.openlibhums.org/article/id/4443/
14. Ku nowej ekonomii politycznej
- N. Srnicek, A. Williams, Wymyślając przyszłość, Postkapitalizm i świat bez pracy, fragment.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: