Prawno-instytucjonalne podstawy praktyki resocjalizacyjnej 3401-RES2-1PPPz

Celem przedmiotu jest zapoznanie studentów z prawno-karnymi podstawami resocjalizacji oraz z instytucjonalnym systemem profilaktyczno-resocjalizacyjnym w Polsce, z punktu widzenia instytucji prawnych oraz wdrażanie słuchaczy do jego krytycznej analizy oraz wprowadzania innowacji modyfikacyjnych.
Zagadnienia związane z resocjalizacją, które są centralnym punktem programu studiów poświęconych temu właśnie przedmiotowi, mają charakter złożony i wieloaspektowy (należy wskazać m. in. na pedagogiczne czy psychologiczne aspekty resocjalizacji). Jednak nie będzie dalekie od prawdy twierdzenie, że to właśnie aspekt prawny stanowi jedną z najbardziej doniosłych komponent obszaru regulacji społecznej określanego mianem „resocjalizacji”. Bez co najmniej podstawowego przyswojenia sobie wiedzy na temat kontekstu normatywnego całej problematyki nie jest możliwe dokonanie oceny postulatów formułowanych odnośnie perspektyw resocjalizacji przez przedstawicieli takich dyscyplin, jak pedagogika czy psychologia. Płaszczyzny te zresztą się silnie między sobą przenikają. O ile oczywiście nie sposób sprowadzić całego zagadnienia tylko do prawa karnego, to jednak to ono bez wątpienia wysuwa się tutaj na plan pierwszy. Wszak każde państwo (ustawodawca) musi postawić sobie i usiłować udzielić odpowiedzi na pytania związane z możliwościami i sensem resocjalizacji: czy resocjalizacja sprawcy naruszającego porządek prawny jest w ogóle możliwa? Jeśli tak  to jakie środki winno się stosować w tym względzie? Zaznaczyć trzeba przy tym, że myślenia o kontekście normatywnym resocjalizacji nie sposób ograniczać do samego tylko Kodeksu karnego. Owszem, to w obrębie tej ustawy poszukiwać należy odpowiedzi na pytania o stosunek ustawodawcy do możliwości resocjalizacyjnych, które stwarzają narzędzia prawno-karne. Ale przecież normatywnej problematyki resocjalizacji nie można zamknąć w (stosunkowo) wąskich ramach ustawy karnej: gdy myśli się o resocjalizacji, trzeba mieć na uwadze nie tylko prawo karne sensu largo (prawo wykroczeń), ale przede wszystkim te instytucje, które funkcjonalnie związane są z ideami resocjalizacyjnymi (prawo karne wykonawcze, prawo nieletnich, Krajowy Rejestr Karny, inne szczególne rejestry wprowadzone na przestrzeni ostatnich lat przez ustawodawcę). W trakcie zajęć studenci zostaną zapoznani z podstawowymi wiadomościami dotyczącymi karno-prawnych aspektów problematyki resocjalizacyjnej.

W ramach wprowadzenia zostaną przedstawione podstawowe pojęcia prawne funkcjonujące w obszarze nauk prawnych obejmujących praktyki resocjalizacji (zarówno czynniki sprzyjające tej działalności oraz ją utrudniające). Przy czym wskazać należy, że pojęcie resocjalizacji nie posiada definicji legalnej. W doktrynie i orzecznictwie wskazuje się, że resocjalizacja jest odmianą procesu wychowawczego, który z jednostki wadliwie przystosowanej do wymogów życia społecznego czyni jednostkę ponownie zsocjalizowaną, tzn. uspołecznioną, samodzielną i twórczą. Przy czym cele resocjalizacji w perspektywie najsurowszej z kar, którą operuje prawo karne należy rozważać w kontekście art. 67 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego, który (w zakresie kary pozbawienia wolności) stanowi, że wykonywanie tej kary ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz potrzeby przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. Kodeks karny wykonawczy uznaje przy tym aktywność skazanych za podstawowy kierunek skuteczności wykonywania kary pozbawienia wolności.

Następnie omówione pojęcia zostaną zestawione z instytucjami kontroli społecznej rozumianej jako system nakazów, zakazów i sankcji, które służą do utrzymania przyjętych norm i wartości w danym społeczeństwie. W ramach relacji kontroli społecznej i systemu norm oraz wartości zostaną zaprezentowane podstawowe zasady prawa karnego:
1. Odpowiedzialności za czyn w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego definiowany jako zachowanie człowieka (zarówno działalnie lub zaniechanie), uzewnętrznione, świadome oraz pozostające pod kontrolą człowieka.
2. Winy, w rozumieniu prawno-karnym stanowiącą podstawę odpowiedzialności karnej, jeśli sprawca osiągnął odpowiedni stopień rozwoju (intelektualnego, społecznego i moralnego), znajduje się w stanie umożliwiającymi przypisanie mu winy. W ramach tego zagadnienia zostanie szczegółowo omówiona zasada wynikająca z art. 1 § 3 Kodeksu karnego, to jest niemożność przypisania odpowiedzialności karnej bez wcześniejszego ustalenia winy (nullum crimen sine culpa).
Legitymacyjna funkcja winy stanowi podstawę odpowiedzialności karnej, jeśli sprawca osiągnął odpowiedni stopień rozwoju (intelektualnego, społecznego, moralnego), znajduje się w stanie umożliwiającym przypisanie mu winy, a czyn popełnia w normalnej sytuacji motywacyjnej.
Jednocześnie funkcją limitującą zasadę winy wyznaczają dyrektywy wymiaru kary (o których szerzej mowa poniżej) wskazane w art. 53 § 1 Kodeksu karnego, zgodnie z którym sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Zasada powyższa zostanie omówiona z uwzględnieniem dotychczasowych rozwiązań przyjmowanych przez prawo karnej, jak i gruntownie znowelizowanych (zmiany wchodzące na jesieni 2023 r.) dyrektyw sądowego wymiaru kary.
3. Humanitaryzmu, zgodnie z którą kary i środki karne należy stosować z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka (art. 3 Kodeksu karnego, a także Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.). Również Konstytucja w art. 40 wskazuje że nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych.
4. Odpowiedzialności indywidualnej, zgodnie z którą odpowiedzialności karnej podlega sprawca czynu zabronionego tylko za swój czyn w granicach własnej umyślności lub nieumyślności. Jednocześnie odpowiedzialności nie może przyjąć na siebie inna osoba, bowiem odbycie za skazanego kary stanowi przestępstwo poplecznictwa (art. 239 Kodeksu karnego), które polega na utrudnianiu lub udaremnianiu postępowania karnego, poprzez pomoc sprawcy przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego w celu uniknięcia odpowiedzialności karnej, w szczególności kto sprawcę ukrywa, zaciera ślady przestępstwa, w tym i przestępstwa skarbowego albo odbywa za skazanego karę. Z kolei indywidualizacja odpowiedzialności oznacza, że jeśli sprawcy działali wspólnie i w porozumieniu, zakres odpowiedzialności karnej każdego z nich może być inny.
5. Legalizmu, zgodnie z którą, jak wskazuje art. 43 Konstytucji podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta znajduje swoją egzemplifikację w następujących paremiach:
• nullum crimen sine lege certa – opis przestępstwa musi być maksymalnie dokładny;
• nullum crimen sine lege stricta – zasada ta wynika z art.1 § 1 Kodeksu karnegi i oznacza, że sprawca odpowiada za popełnienie czynu, dokładnie takiego jakiego się dopuścił, jaki wyczerpuje znamiona określone w ustawie, a nie za popełnienie czynu podobnego;
• nulla poena sine lege – kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana w ustawie obowiązującej w czasie popełnienia czynu, niedopuszczalne jest stosowanie sankcji bezwzględnie nieoznaczonych.
6. Społecznej szkodliwości, zgodnie z którą przestępstwem jest taki czyn, który jest zabroniony przez ustawę pod groźbą kary, a stopień jego społecznej szkodliwości jest wyższy niż znikomy (nullum crimen sine periculo sociali)
Po omówieniu podstawowych zasad odpowiedzialności karnej wraz ze studentami zostaną omówione zasadnicze funkcje prawa karnego, takie jak:
1. Funkcja ochronna, wyrażająca się w tym, że prawo karne ustanawia zakazy określonych kategorii zachowań, naruszających lub bezpośrednio zagrażających określonym wartościom społecznym, poprzez udzielenie im ochrony. Funkcja ta realizuje się poprzez ochronę stosunków społecznych i przyjętego w danym społeczeństwie systemu wartości.
2. Funkcja sprawiedliwościowa, wskazywana jako najstarsza funkcja prawa karnego, wedle której stosowanie kar i innych środków, stanowi swoisty „odwet” społeczeństwa na sprawcy.
3. Funkcja prewencyjno–wychowawcza, którą można rozważać na płaszczyźnie indywidualnej, która sprowadza się do takiego doboru środka reakcji karnej, który możliwie skutecznie powstrzymywać będzie sprawcę przestępstwa przed ponownym popełnieniem takiego czynu. Natomiast na płaszczyźnie ogólnej wskazuje na wpływ instrumentów prawno–karnych na ogół społeczeństwa w kierunku przestrzegania prawa,
4. Funkcja gwarancyjna – która egzemplifikuje się w określoności czynów zabronionych ustawą karną w myśl zasady nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, lex retro non agit.
5. Funkcja profilaktyczno–zabezpieczająca, która polega na ochronie stosunków społecznych poprzez eliminację z życia społecznego sprawców czynów zabronionych. W kontekście resocjalizacji jest ona szczególnie ważna, gdyż jest realizowana w systemie kar izolacyjnych stosowanych wobec sprawców szczególnie niebezpiecznych połączona z systemem środków karnych takich jak zakaz pełnienia określonych funkcji czy zawodów.
6. Funkcja kompensacyjna, która polega na założeniu, że prawo karne powinno sprzyjać naprawieniu szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu przestępstwem.

W drugiej połowie zająć zostanie omówiona definicja probacji oraz środki probacyjne, niezbędne z punktu widzenia skutecznej resocjalizacji, takie jak:
1. informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby,
2. przeproszenia pokrzywdzonego,
3. wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,
4. wykonywania pracy zarobkowej, do nauki lub przygotowania się do zawodu,
5. powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,
6. poddania się terapii uzależnień,
7. poddania się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji,
8. uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych,
9. powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,
10. powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób,
11. opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,
12. innego stosownego postępowania w okresie próby, które może zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa

W kontekście resocjalizacji, zostaną omówione sytuacje związane z powrotem do przestępstwa takimi jak recydywa oraz multirecydywa. Zgodnie Kodeksem karnym, jeżeli sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności popełnia w ciągu 5 lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary umyślne przestępstwo podobne do przestępstwa, za które był już skazany, sąd może wymierzyć karę przewidzianą za przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę (recydywa). Jeżeli chodzi o multirecydywę, zgodnie z art. 64 § 2 kodeksu karnego, Jeżeli sprawca uprzednio skazany w warunkach recydywy, który odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia wolności i w ciągu 5 lat po odbyciu w całości lub części ostatniej kary popełnia ponownie umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu, przestępstwo zgwałcenia, rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia, sąd wymierza karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, a może ją wymierzyć do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

O resocjalizacji nie sposób mówić bez szerszego zaprezentowania idei przedawnienia i leżących u jego podstaw założeń kryminalnopolitycznych. Zgodnie z art. 101 § 1 Karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:
1. 30 - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa;
2. 20 - gdy czyn stanowi inną zbrodnię;
3. 15 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat;
4. 10 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata;
5. 5 - gdy chodzi o pozostałe występki.

Po omówieniu podstawowych instytucji z zakresu prawa i postępowania karnego zostaną omówione konkretne ustawy karne, nawiązujące do procesu resocjalizacji. W szczególności zostanie omówiona ustawa o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób. Formalnie rzecz biorąc nie jest to ustawa z zakresu postępowania karnego, ale postępowania cywilnego i prawa medycznego dotycząca procedur postępowania wobec osób, które ustawa określa jako „stwarzające zagrożenie”. W ramach zajęć zostaną omówione:
1. Postępowania wobec osób stwarzający zagrożenie w rozumieniu ww. ustawy;
2. Rola Krajowego Ośrodku Zapobiegania Zachowaniom Dyssocjalnym w procesie resocjalizacji
3. Postępowanie przed sądem regulowane ww. ustawą
4. Nadzór probacyjny
5. Kontrowersje związane z prowadzeniem ww. ustawy
W ramach bloku zajęć zostanie również omówiona ustawa o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym. Studenci dowiedzą się, w jaki sposób funkcjonują rejestry przestępczości oraz jego bazy. Ponadto, w ramach zajęć zostanie omówiony profil sprawcy i okoliczności popełnienia czynu zabronionego w myśl tej ustawy oraz sankcja i tryb ścigania.
Następną z omówionych ustaw będą regulacje prawne o resocjalizacji nieletnich. Po prawie 40 latach obowiązywania ustawa z 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich została zastąpiona nowym aktem - ustawą o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Studenci poznają podstawowe cele ustawy związane z systematyzacją kwestii spraw nieletnich na etapie postępowania rozpoznawczego oraz postępowania wykonawczego. Studenci poznają zakres ustawy, która określa:
• środki przeciwdziałania demoralizacji nieletnich i dopuszczaniu się przez nich czynów karalnych,
• ogólny tryb postępowania w sprawach nieletnich,
• tryb postępowania wykonawczego i odwoławczego,
• zakres stosowania środków tymczasowych wobec nieletnich,
• prawa i obowiązki nieletnich umieszczonych w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, okręgowym ośrodku wychowawczym, zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich,
• kompetencje sądu rodzinnego w sprawowaniu nadzoru nad wykonywaniem orzeczeń,
• funkcjonowanie okręgowych ośrodków wychowawczych, zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich
Podsumowaniem będzie omówienie struktury wymiaru sprawiedliwości w zakresie podstaw resocjalizacji takich jak:
1. Organizacja systemu sądownictwa w Polsce;
2. Organizacja systemu penitencjarnego w Polsce
Konstytucja RP w art. 175 stanowi, że wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Na zajęciach zostanie omówiona struktura sądów powszechnych i ich rola w kształtowaniu postaw resocjalizacyjnych.

Po omówieniu struktury wymiaru sprawiedliwości studenci poznają system i funkcjonowanie więziennictwa w Polsce. W szczególności, studenci poznają konkretne typy zakładów karnych:
• zakłady dla młodocianych;
• zakłady dla odbywających karę po raz pierwszy;
• zakłady dla recydywistów penitencjarnych;
• zakłady dla odbywających karę aresztu wojskowego.
Oraz ich organizację jako:
• zakłady karne typu zamkniętego;
• zakłady karne typu półotwartego;
• zakłady karne typu otwartego.
Nakład pracy studenta/tki:
- godziny zorganizowane – 20
- godziny pracy własnej -30
Razem: 50