Antropologia kultury wizualnej 3002-1AFA3OCE

"Las Meninas" Velazqueza (1656) uchodzą za pierwsze przedstawienie przedstawienia w historii malarstwa. Prowokowane przezeń pytanie „gdzie jest obraz” podaje w wątpliwość przezroczystość reprezentacji; pytanie „gdzie jest widz”, „kto widzi” demonstruje kłopot z ulokowaniem patrzącego. Obraz unaocznia, że nie ma czegoś takiego, jak obraz – istnieje pole wizualne, dynamiczna przestrzeń relacji między człowiekiem – obrazem – rzeczywistością, dla której kluczowa jest kategoria spojrzenia. Z dzisiejszego punktu widzenia można też wpisać w "Las Meninas" proponowane przez de Certeau napięcie między strategią (spojrzeniem jako praktyką władzy) a taktyką (kłusowniczymi próbami jednostki, by spojrzenie rozpoznać, by mu umknąć, by znaleźć miejsce na własne praktyki).
Tematy i zagadnienia:
I JASKINIA
jaskinia jako „początek”: tworzenia obrazów i myślenia o tworzeniu obrazów – malarstwo jaskiniowe: hipotezy wyjaśniające jego funkcję i znaczenie – techniki i treści malarstwa jaskiniowego – jaskinia jako przestrzeń doświadczenia zmysłowego i szczególnego zagęszczenia semiotycznego – wielozmysłowość doświadczenia „wizualnego” – legenda Lascaux – historia pisana ex post – pojawienie się „sztuki” – ustanowienie źródła w historii sztuki – mit źródła – kultura wizualna jako obszar badawczy i dyscyplina akademicka – mity na temat kultury wizualnej – „pokazywanie widzenia” – widzenie jako zagadnienie antropologii kultury
II MUMIA
uniwersalny wymiar reprezentacji? – związek obrazu i śmierci: obrazy śmierci i śmierć obrazów – brak jako źródło obrazu – przeciwstawianie się śmierci i rozkładowi za pomocą obrazów – ontologia obrazu: „mniej niż” rzeczywistość – ambiwalencja przedstawienia (obecność i nieobecność) – relacja między ciałem żywym a martwym – obrazy zmarłych jako obrazy śmierci – kult zmarłych i wspólnota żywych – zachowanie w obrazie (wcielenie) a zachowanie w pamięci (upamiętnienie) – mumia jako obraz „zachowujący” – obraz i ciało – konwencja przedstawiania a indywidualizm – symboliczny wymiar pochówku – znaczenia grobu – kategoria „podobieństwa” – „trupia obecność”: bezosobowy, podwojony byt – dwuznaczność obrazu w koncepcji Blanchota – koncepcja „dwóch ciał króla” – devotus i homo sacer – polityczny wymiar rytuałów pogrzebowych – Święto Zmarłych w kulturze Zachodu – przemiany obyczajów pogrzebowych i stosunku do śmierci w XX wieku
III IKONA – OBRAZ ŚWIĘTY
Platon: pojęcie i krytyka naśladownictwa – mimesis i diegesis – mit o jaskini – hierarchia zmysłów – hierarchia bytów: idea / rzecz / obraz – wobec wzorca – Gorgiasza rozumienie sztuki: polemika z Platońską ideą prawdy i krytyką przedstawienia – pojęcie apate – kopie a symulakry – cechy symulakru – ikona jako obraz święty – ikona: archetyp i hipostaza – obraz jako reprezentacja innej rzeczywistości – wizerunki Boga i bóstw – obraz / idol: bałwochwalstwo – ikonoklazm: historia i przyczyny – człowiek jako obraz Boga i przejście do obrazu człowieka jako Boga – vera-ikon – ikona w kościele – metoda anagogiczna: od oczu ciała ku oczom duszy – animizm – wizerunki w działaniu – zakaz tworzenia wizerunków i mit aikoniczności – Gadamerowska „nieodróżnialność”
IV IDOL – FETYSZ
mimesis w ujęciu Arystotelesa – prawda a prawdopodobieństwo – poetyka normatywna – dzieło jako twór autonomiczny – fetysz: kategoria etnografii i psychoanalizy – obraz jako fetysz – materialna wartość obrazu – mit Pigmaliona – psychologia spojrzenia i jej krytyka – władza obrazów: potężne obrazy czy niemoc obrazów? – współczesne praktyki animistyczne – ikonoklazm – nadawanie obrazom cech płci kulturowych i walorów seksualnych – kategorie ikony i idola – re-prezentacja i przed-stawienie – obraz jako znak – picture (obraz materialny) a image (obraz)
V CAMERA OBSCURA
obraz jako odbicie rzeczywistości – camera obscura jako instrument i jako model widzenia – współobecność rzeczywistości i obrazu rzeczywistości w camera obscura – konstrukcje podmiotu w modelu widzenia implikowanym przez camera obscura i fotografię – „okno” i „płaszczyzna”: dwie metafory obrazu i dwa modele widzenia – ontologia obrazu fotograficznego – realizm i dokumentalizm w malarstwie, w fotografii i w filmie – portret malarski i portret fotograficzny – obraz fotograficzny a śmierć – fotografia w funkcji protezy pamięci – czasowość fotografii – „to było” jako noemat fotografii – doświadczenie bycia fotografowanym – studium i punctum w koncepcji Rolanda Barthes'a – fotografia jako rytuał społeczny – poznawanie i zawłaszczanie rzeczywistości w akcie fotografowania – fotografia jako narzędzie władzy i kontroli – praktyki symboliczne i magiczne związane z fotografią – reprodukcja rzeczywistości w filmie dokumentalnym i fabularnym
VI PERSPEKTYWA
kulturowe podstawy widzenia – perspektywa jako forma symboliczna – od narzędzia malarskiego do sposobu istnienia w świecie – fizjologiczne i antropologiczne argumenty przeciw perspektywie – krótka historia perspektywy: perspectiva naturalis i perspectiva artificialis – stożek/piramida widzenia – obraz jako konstrukt – widzenie fizjologiczne a widzenie symboliczne – perspektywa jako relacja między widzem a obrazem, miejsce widza – gra powierzchni i tego, co przedstawiane – perspektywa jako model podmiotu – patrzenie/posiadanie – relacja nowożytności i widzenia – światoobraz – człowiek jako podmiot – nowożytna nauka – społeczne znaczenie malarstwa: wymiar klasy i płci
VII EKSPOZYCJA
kolekcjonowanie jako praktyka kulturowa – porządkowanie świata, tworzenie reprezentacji – niemożliwe cele kolekcji – ekspozycja: kolekcjonowanie a wystawianie do oglądania –przestrzeń muzealna i jej widz – świat w miniaturze – eksponowanie: naoczność, dowód, fakt – strategie kuratorskie – eksponat jako obiekt wystawiony do oglądania – architektura i idea muzeum – archiwum a muzeum – wizualizacja (ekspozycja) wnętrza człowieka – ciało jako obraz – społeczne strategie wykorzystania fotografii – ciało więźnia pochwycone przez fotografię – oryginał a kopia – reprodukcja manualna i techniczna – status dzieła sztuki w dobie reprodukcji technicznej – aura i oryginalność dzieła – wartość kultowa i ekspozycyjna dzieła – ekspozycyjność kopii
VIII PANOPTYKON
panoptykon jako obiekt architektoniczny i model relacji społecznych – panoptykon i urządzenia panoptyczne jako instytucje kontroli i ujarzmienia – perspektywa historyczna: związki nadzoru z widzeniem – nowoczesne mechanizmy dyscyplinarne – funkcje nowoczesnej mapy i bazy danych – lokalne mapy i globalne widownie – współczesny panoptykon? – synopticon – społeczeństwo spektaklu – oddzielenie (społeczne, ekonomiczne, komunikacyjne) jako fundament spektaklu – relacje spektakl-kapitał-towar-obraz – tautologiczność spektaklu – obrazy jako zapośredniczenie relacji społecznych – współczesne techniki nadzoru, dyscypliny i autoprezentacji: cctv, reality tv, kamery internetowe – nadzór i jego narzędzia w sferze prywatnej – nacechowanie płciowe relacji nadzoru – taktyki oporu wobec władzy obrazów – ekshibicjonizm jako forma oporu wobec voyeuryzmu – Lacanowska koncepcja spojrzenia – anamorfoza – objet petit a w polu widzenia – miejsce podmiotu wobec spojrzenia – Lacana model relacji widzenia kontra model Foucaulta (Sartre’a)
IX EKSTENSJE – MEDIA – PROTEZY
społeczne i komunikacyjne funkcje mediów – media jako ekstensje ciała – „środek przekazu jest przekazem” – konsekwencje mediatyzacji dla podmiotu i środowiska, w którym żyje – ekologia mediów – przemiany środowiska medialnego w dobie cyfryzacji: konwergencja – tryby rejestracji: gramofon, film, maszyna do pisania – konwergencja mediów – medium/mediacja/mediatyzacja – chrześcijaństwo jako model i metafora mediacji – człowiek jako pośrednik – „podwójne ciało medium” – ciało człowieka i medium – ciało jako interfejs między „wnętrzem” a „zewnętrzem” – człowiek a technika, ciało a proteza – „protetyczna natura istnienia” u Freuda i Bergsona – techno-tożsamość – metafora cyborgizacji i jej krytyka – protetyczność ciał: ambiwalentne związki ciała i technologii – „ciało, które mamy, i ciało, którym jesteśmy”
X MIASTO
człowiek w mieście: od obcości do oswojenia – wielozmysłowość doświadczenia miejskiego – Paryż jako stolica XIX wieku – doświadczenie miejskości: wystawa, panorama, pasaż, wnętrze mieszkalne, ulica, barykada – flâneur: figura nowoczesności – fetyszyzm towarowy: nowe stosunki władzy oraz dystrybucji wartości – wartość użytkowa i wartość wymienna towaru – polityczne strategie reprezentacji w mieście – miasto jako przestrzeń i przedmiot konsumpcji – miasto jako środowisko wizualne – przestrzeń jednoczesnego rozproszenia i przyciągnięcia uwagi – przestrzeń nowych form wizualnych – nowych sposobów, narzędzi widzenia – przestrzeń miasta jako pole dyskursu: granice płci, rasy, klasy – „miejsce kobiet” w mieście: władza spojrzenia – wizualne praktyki dyscyplinarne – „miasto podwojone”: przedstawienia miasta – miejskie sieci komunikacji
XI MONTAŻ – RUCH
nowe koncepcje czasu i przestrzeni na przełomie XIX i XX wieku – kategorie „momentu” i „fragmentu” w refleksji o nowoczesności – Benjaminowskie pojęcie „szoku” – estetyka kolażu i estetyka płynności – fotogenia – przedkinematograficzne badania nad ruchem – analiza i synteza ruchu w obrazie – wynalezienie kinematografu – przemiana kinematografu w kino – kino atrakcji – narracja obrazowa – fotomontaż – miejsce kina w historii sztuki i historii obrazów – montaż i kolaż jako forma myślenia – geneza i rodzaje montażu filmowego – percepcja stroboskopowa – kinematograficzny mechanizm myślenia – złudzenie mechanistyczne – kino jako „królestwo ruchu” – materia i człowiek w obrazie filmowym – ideologiczne i estetyczne podstawy montażu – teoria montażu Siergieja Eisensteina – montaż obrazu i dźwięku – obraz-ruch i obraz-czas w teorii filmu Gilles’a Deleuze’a – obraz mentalny w kinie – archeologia kompozytowania i nowe typy montażu cyfrowego – montaż telewizyjny i montaż wideo – techniki symulacji analogowej, elektronicznej i cyfrowej – montaż czasowy i montaż przestrzenny – komputer osobisty w funkcji stołu montażowego
XII EKRANY
antropologia ekranu – ekrany naturalne – ekrany pamięci – nieruchome oko widza kinowego – formy ekranów kinowych – „stadium zwierciadła” w koncepcji Jacques'a Lacana – kinematograf i jego prehistoria – działanie aparatu kinematograficznego – przestrzeń kinowa jako integrująca i alienująca jednocześnie – modele odbioru kinowego – mechanizm projekcji-identyfikacji – cień, sen, wyobrażenie – magia kina i uczestnictwo uczuciowe – fizyczne doświadczenie bycia w kinie – władza spojrzenia / władza nad spojrzeniem –przyjemność wzrokowa a przemoc ideologiczna – skopofilia, narcyzm, fetyszyzm, voyeuryzm – ekran telewizyjny a ekran kinowy – paleotelewizja i neotelewizja – informacja i fikcja w neotelewizji – wydarzenie telewizyjne: rejestracja, interpretacja, kreacja – metafora okna – ekran a monitor: odmienność obrazów i praktyk – relacja człowiek/monitor – ontologia obrazu cyfrowego oraz związane z nim nowe formy dystrybucji i percepcji – interfejs komputera a interaktywność odbioru – model podmiotu w epoce cyfrowej
XIII KLISZE – ODBICIA
„orientalizm” jako konstrukcja – malarstwo orientalistyczne i jego ideologia – polityczny wymiar dzieła sztuki – przemiany kina powojennego – kryzys obrazu-działania – klisze w kinie – znaczenie i funkcja stereotypu wizualnego – cechy stereotypu – jego społeczne użycia – doświadczenie „ja” a tożsamość w oczach innego – tożsamość a stereotyp – rasa, płeć, klasa jako jawne i skryte wyróżniki tożsamości – wygląd jako tożsamość – interpelacja – „ja” we władzy spojrzenia: strategie oporu – drag i jego odczytania – przywłaszczenie i subwersja w społecznym polu widzenia – narcyzm jako patologia współczesności – „ja” wobec nadprodukcji obrazów
XIV RZECZYWISTOŚĆ ROZSZERZONA
Lemowska fantomatyka: ani jawa, ani fikcja – fantomatyka obwodowa i centralna – status snu i marzenia sennego – Baudrillarda historia i klasyfikacja reprezentacji – praktyki symulowania i dysymulowania – hiperrzeczywistość – obrazy: pozory i symulakry jako znaki – Baudrillard wobec tradycji ikonoklastycznej – zanikający przedmiot antropologii – pojęcie cyberprzestrzeni – kategoria wirtualności: różne definicje – wirtualność a realność – wirtualność a fikcjonalność – wirtualność a symulacja – wirtualność a aktualność – media wirtualności – przestrzeń „rzeczywistości wirtualnej” jako przestrzeń iluzoryczna – historia iluzji przestrzennej w sztukach wizualnych – podmiot wobec przestrzeni iluzorycznej – ciało i obecność w cyberprzestrzeni – ciało jako interfejs – tożsamość wirtualna – gry w sieci: realne i wirtualne – współczesna ekonomia na pograniczu realności i wirtualności – pamięć protetyczna – pamięć „nieautentyczna” – wirtualne przestrzenie pamięci
XV PARERGON
granice percepcji i granice obrazu jako problem teorii wizualności i historii sztuki – przestrzenny i czasowy aspekt przedstawienia – obraz jako przedmiot materialny – podmiot a przedmiot widzenia – „cytowanie” i autotematyzm w sztukach wizualnych – sądy refleksyjne, determinujące i estetyczne w filozofii Kanta – parergon w ujęciu Kanta i Derridy – ergon/ parergon: dzieło i „obramowanie” – procedura dekadrowania w koncepcji Bonitzera – dekadrowanie a płaszczyzna obrazu (malarskiego, fotograficznego i filmowego) oraz punkt widzenia (twórcy, kamery i widza) – kadrowanie i dekadrowanie a struktury narracyjne i montażowe w filmie – strategie „postutopijne” w sztuce współczesnej – granice między sztuką i polityką – podziały przestrzeni społecznej oraz doświadczenia zmysłowego – ich estetyczne i polityczne uwarunkowania oraz konsekwencje – status dzieła sztuki – prawo do patrzenia – granice wizualności – kompleksy wizualności w ujęciu Mirzoeffa – projekt kontrwizualności