Między Bogiem a „Prawdą”. Pozytywizm postsekularny 3001-C4TN-LP3
Obserwowane współcześnie zmiany zachodzące w stosunku Polek i Polaków do Kościoła katolickiego stanowią zachętę do podjęcia badań nad tym, jak w przeszłości wyobrażano sobie miejsce religii i jej zinstytucjonalizowanych form w społeczeństwie. Taką rewolucyjną zmianę w duchowości Europejczyków miała przynieść epoka pozytywna, która – zgodnie z zapowiedziami Auguste’a Comte’a – powinna ostatecznie pogrzebać systemy metafizyczne i zbudować rzeczywistość społeczną na fundamencie nauki. Wśród historyków idei znajdziemy zwolenników tezy, że projekt kultury stworzony przez polskich pozytywistów dałoby się potraktować jako projekt sekularny, którego celem jest Weberowskie „odczarowanie świata”, stopniowe ograniczanie roli religii w serze publicznej, czego przykładem najczęściej staje się „Prawda” Świętochowskiego, uznawana za organ szczególnie antyklerykalny i wolnomyślicielski. Jednak od kilku lat w badaniach pojawiają się próby skomplikowania obrazu epoki: wykazania, że sekularne ambicje polskich pozytywistów nie były konsekwentne i stałe, że poglądy literatek i literatów zmieniały się i reagowały na przemiany ówczesnej kultury, że wpływały na nie prywatne objawienia lub epifanie, a residua lub transformacje religijnego widzenia świata determinują rozmaite wyobrażenia i hasła epoki. Ostatecznie, nawet sam Comte kończy jako twórca i najwyższy kapłan nowej religii…
Na konwersatorium podejmiemy się krytycznej lektury wybranych utworów problematyzujących szeroko pojętą duchowość. Będziemy więc czytać teksty, które w epoce uchodziły za szczególnie obrazoburcze, skandaliczne, antyklerykalne, ale i dzieła dokumentujące trudne kompromisy z religią albo nawet dowartościowujące rolę Kościoła i indywidualnej wiary. Zajrzymy do krytyki literackiej zrównującej pozytywistów z wysłannikami sił ciemności i domagającej się wprowadzenia ich dzieł na indeks ksiąg zakazanych, ale zerkniemy też do publicystyki z młodej prasy, gdzie znajdą się projekty reformy kleru i ludu. Zastanowimy się nad tym, czy religijność odgrywała jakąś rolę w programie emancypacji kobiet i Żydów, jak wpływała na wyobrażenia na temat darwinistycznej walki o byt, na ile przygotowała grunt pod modę na spirytyzm. Zapytamy też, czy zanik wiary doprowadził do epidemii bezdogmatowców i melancholików, a więc czy przygotował dekadentyzm końca wieku (więcej w: Zakres tematów). Na konwersatorium będziemy szukać również pojęć i metodologii, które dobrze nazywają wyżej wymienione zjawiska. Poza klasycznymi już studiami dotyczącymi sekularyzacji (Weber, Berger) i teorii postsekularnej (Habermas, Tylor) wrócimy do takich pojęć jak: sacrum, epifania, archetyp, doświadczenie religijne/mistyczne, homo religiosus, numinosum, auratyczność itp.
Osoby uczestniczące w konwersatorium będą miały okazję poznać nieznane oblicza dobrze znanych pisarek i pisarzy epoki pozytywizmu, a także zbudować alternatywną i bardziej skomplikowaną opowieść o epoce postyczniowej.
Szacowany nakład pracy:
30h spotkania w sali + 150h przygotowanie do zajęć + 20h projekt studencki
Rodzaj przedmiotu
Tryb prowadzenia
Założenia (opisowo)
Koordynatorzy przedmiotu
Efekty kształcenia
WIEDZA (Absolwent zna i rozumie: )
— specyfikę wpływu badań historycznoliterackich i działalności krytycznoliterackiej na kształtowanie się obrazu tradycji literackiej
— aparat terminologiczny i pojęciowy oraz metody naukowe pozwalające na prowadzenie badań nad literaturą w perspektywie historycznej i postsekularnej
— stan badań podejmujący teoretyczną refleksję nad związkami religii i literatury w pozytywizmie
— kierunki rozwoju i stanowiska współczesnych teorii literaturoznawczych problematyzujących historię literatury
— dynamikę rozwojową zjawisk literackich i kulturowych charakteryzujących się długim trwaniem, zwłaszcza w zakresie literatury podejmującej problematykę sacrum
— historyczne przejawy włączania w obręb literatury wysokiej elementów ukształtowanych w kulturze ludowej oraz twórczości popularnej, masowej i rozrywkowej, jak również przyswajania przez kulturę popularną elementów literatury wysokiej
— dynamikę rozwoju procesu historycznoliterackiego
UMIEJĘTNOŚCI (Absolwent potrafi: )
— wykorzystać zdobytą wiedzę historycznoliteracką do identyfikowania luk w stanie badań oraz prowadzenia badań własnych nad twórczością wybranych pisarzy, funkcjonowaniem środowisk i formacji artystycznych
— przeprowadzić analizę i interpretację dzieła literackiego w sposób adekwatny do tradycji estetycznej, religijnej, obyczajowej etc., w obrębie której ono powstało lub do której nawiązuje
— posługiwać się terminologią z zakresu estetyki, poetyki, komparatystyki i historii literatury, w sposób dostosowany do drugiej połowy XIX wieku
— przeprowadzić krytykę źródła oraz rekonstruować na podstawie jego analizy obraz epoki
— w dyskusji dotyczącej dzieła literackiego dobierać argumentację uwzględniającą tradycje, z jakich to dzieło wyrasta; kontekst kulturowy, społeczny, polityczny etc., w jakim powstało; oraz reinterpretacje, jakim było poddawane przez czytelników i krytykę literacką różnych epok
— czytać, interpretować i analizować teksty literackie, uwzględniając kontekst historyczny, kulturowy oraz teksty o charakterze naukowym
— krytycznie spojrzeć na proces historycznoliteracki i właściwie usytuować w nim różne zjawiska społeczno-kulturowe
KOMPETENCJE SPOŁECZNE (Absolwent jest gotowy do: )
— okazywania zrozumienia i szacunku dla odmienności obyczajowych, religijnych etc., jakie wynikają z bogactwa tradycji kulturowych oddziałujących na literaturę
— respektowania znaczenie tradycji literackiej w życiu społecznym oraz własnej działalności naukowej, oświatowej lub publicystycznej
— podejmowania działań w celu zachowania oraz pielęgnowania tradycji filozoficznych, artystycznych, światopoglądowych, religijnych
— ciągłego dokształcania się i rozwoju
— planowania i realizowania zadań badawczych
— do podejmowania wyzwań zawodowych;
— doceniania znaczenia refleksji humanistycznej w formowaniu więzi społecznych, samodzielnego nabywania wiedzy z zakresu studiowanej dyscypliny naukowej i budowania warsztatu pracy filologa
Kryteria oceniania
- obecność (możliwe dwie nieobecności, każda kolejna, udokumentowana, musi zostać odrobiona na dyżurze);
- przygotowanie do zajęć i aktywność na zajęciach (dyskusja);
- projekt studencki: esej zaliczeniowy na temat związany z tematyką konwersatorium
Literatura
W literaturze przedmiotu znajdą się także najnowsze opracowania odpowiednio dobrane do pozycji z listy lektur, ustalonej na zajęciach wraz ze studentami. Propozycje bibliografii podmiotu – patrz Zakres tematów.
Berger Peter L., „Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii”, Kraków 1997;
Bobrowska Barbara, „Małe narracje Prusa”, Gdańsk 2005;
Bogalecki Piotr, „Kamień odrzucony? Postsekularyzm jako perspektywa interpretacji literatury i kultury polskiej”, „Wielogłos” 2016, nr 29.
Brian Porter-Szűcs, „Wiara i ojczyzna. Katolicyzm, nowoczesność i Polska”, przeł. Jan Dzierzgowski, Warszawa 2022;
Eliade Mircea, „Sacrum i profanum. O istocie religijności”, tł. Robert Reszke, Warszawa 1999.
„Etyka i literatura. Pisarze polscy lat 1863-1918 w poszukiwaniu wzorów życia i sztuki”, red. Ewa Ihnatowicz i Ewa Paczoska, Warszawa 2006;
Fita Stanisław, „Pozytywista ewangeliczny. Problematyka religijna w twórczości Bolesława Prusa”, „Roczniki Humanistyczne” 1987 (35), z. 1;
Habermas Jürgen, „Wierzyć i wiedzieć”, tłum. M. Łukasiewicz, „Znak” 2002, nr 9(568);
Janicka Anna, „Postyczniowe spojrzenia na chrześcijaństwo: pozytywiści, Sienkiewicz, Gloger”, w: „Henryk Sienkiewicz i chrześcijaństwo. Idee – obrazy – konteksty”, red. Anna Janicka, Łukasz Zabielski, Białystok 2017, s. 17–50;
Janowski Maciej, „Małżeństwo z rozsądku: Kościół i nowoczesność w dziewiętnastowiecznej Europie”, „Kwartalnik Historyczny” 2015, R. CXXII, nr 4, s. 657–699;
Jarzyńska Karina, „Postsekularyzm – wyzwanie dla teorii historii literatury (rozpoznania wstępne)”, „Teksty Drugie 2012, z. 1–2;
Kutyło Łukasz, „Teorie socjologiczne a religia. Między sekularyzacją a desekularyzacją”, Łódź 2012;
Lewalski Krzysztof, „Kościoły chrześcijańskie w Królestwie Polskim wobec Żydów”, Toruń 2013;
„Literatura a religia – wyzwania epoki świeckiej”, tom 1: „Teorie i metody”, red. Łukasz Tischner, Tomasz Garbol, Kraków 2020;
Machoń Henryk, „Doświadczenie religijne. Elementy analizy interdyscyplinarnej”, Warszawa 2021;
Martuszewska Anna, „Pozytywistyczne parabole”, Gdańsk 1997;
Mazur Aneta, „Transcendencja realistów. Motywy metafizyczne w polskiej i niemieckiej prozie II połowy XIX wieku”, Opole 2001;
„Motywy sakralne w twórczości Henryka Sienkiewicza”, red. Lech Ludorowski, Zamość 1992;
Obsulewicz-Niewińska Beata, „»Nieobałamucona wrażliwość«. Pisarze pozytywizmu o filantropii i miłosierdziu”, Lublin 2008;
Olszewska Maria Jolanta, „Heroizm ludzkiego istnienia. W kręgu wybranych zagadnień etycznych w literaturze polskiej II połowy XIX i I połowy XX wieku. Szkice”, Warszawa 2008;
Olszewski Daniel, „Polska kultura religijna na przełomie XIX i XX wieku”, Warszawa 1966;
Otto Rudolf, „Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych”, tłum. B. Kupis, Wrocław 1999;
„Poszukiwanie świadectw. Szkice o problematyce religijnej w literaturze II połowy XIX i początku XX wieku”, red. Jakub Malik, Lublin 2008;
„Problematyka religijna w literaturze pozytywizmu i Młodej Polski. Świadectwa poszukiwań”, red. Stanisław Fita, Lublin 1993;
„Sacrum w literaturze”, pod red. Jana Gotfryda, Marii Jasińskiej-Wojtkowskiej, Stefana Sawickiego, Lublin 1983;
Sawicki Stefan, „Sacrum w literaturze”, „Pamiętnik Literacki” 1980, nr 71/3;
Tomkowski Jan, „Mój pozytywizm”, Warszawa 1993;
Trześniowski Dariusz, „W stronę człowieka. Biblia w literaturze polskiej (1863–1918)”, Lublin 2005;
Tylor Charles, „A Secular Age”, Harvard 2007;
Weber Max, „Szkice z socjologii religii”, tłum. Jerzy Prokopiuk i Henryk Wandowski, Warszawa 1984;
Zalewski Cezary, „Powracająca fala. Mityczne konteksty wybranych powieści Bolesława Prusa i Elizy Orzeszkowej”, Kraków 2005.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: