Rzemiosło i przetwórstwo drzewne w wiekach dawnych: historyczny rozwój, problemy i metody badań 2900-L-HPDR

I. Zajęcia wprowadzające
- zdefiniowanie „wieków dawnych” w kontekście historii rzemiosł tradycyjnych
- znaczenie badań nad dawnymi rzemiosłami i podstawowe problemy badawcze
- ogólna morfologia drewna, podstawowe zagadnienia materiałoznawcze
- gospodarka drzewna a gospodarka leśna w wiekach dawnych
- budulec drewniany w świetle geografii Polski wieków dawnych
- system cechowy (zagadnienia wprowadzające)
- omówienie podstawowej terminologii i dyskusja nt. podstawy źródłowej

Źródła pisane:
1. Lustracja królewskich puszcz, lasów i borów na Mazowszu z 1566 roku, wyd. T. Związek et al., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” (2023), nr 2, s. 181-201.
2. dokumenty cechów stolarskich z Wilna (XVI-XVIII w.), [w:] Akty cechów wileńskich 1495-1759, oprac. H. Łowmiański et al., Poznań 2006 (zgodnie ze spisem treści).
3. K. Kluk, Roślin potrzebnych, pożytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych, albo które w kraju użyteczne być mogą, utrzymanie rozmnożenie i zużycie, t. 2, Warszawa 1778, s. 160-191.

Literatura:
J. Broda, Leśnictwo i drzewnictwo w Polsce w okresie gospodarki folwarcznej (do początku kapitalizmu), „Sylwan” 1967, nr 6-7, s. 23-29.
K. Buczek, Ziemie polskie przed tysiącem lat, Kraków 1967.
Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
K. Heymanowski, Gospodarka leśna na Mazowszu w okresie feudalizmu (dobra królewskie), Kraków 1970.
K. Kopeć, Drewno: właściwości i zastosowanie, t. 1-3, Starachowice 2019.
M. Małowist, W sprawie badań nad historią rzemiosła miejskiego w średniowiecznej Polsce, Warszawa 1951.
A. Mączak, H. Samsonowicz, B. Zientara, Z dziejów rzemiosła w Polsce, Warszawa 1954.
K. Ślaski, Leśnictwo i drzewnictwo w dawnej Polsce do XVI wieku, „Sylwan” 1967, nr 6-7, s. 15-22.
J. Tyszkiewicz, Geografia historyczna Polski w średniowieczu: zbiór studiów, Warszawa 2003.
T. Związek, Krajobrazy szesnastowiecznej Polski: las - ziemia - woda - ruda darniowa. Powiat kaliski i Wielkopolska w tle, Warszawa 2022.

II. Ścinka i pierwotna obróbka drewna (tractwo) - zajęcia częściowo w Pracowni Obróbki Drewna UW
- zagadnienia prawne (regalia a serwituty, system cechowy) a gospodarka leśna w wiekach dawnych
- organizacja wycinki i obróbki
- wykorzystywane narzędzia i rozpoznawanie śladów ich użycia
- spławianie drewna i inne metody transportu materiału
- zagadnienia datacji na podstawie badań materiałoznawczych (w tym dendrochronologii)

Źródła:
1. Dokumenty kujawskie i mazowieckie przeważnie z XIII wieku, red. B. Ulanowski, Kraków 1887, s. 76-80.
2. Akta Kommissyi Rządowey Spraw Wewnętrznych i Policyi tyczące się sporu Miasta Osiecka z Dziedzicem…. (1821-1852), AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, 191/386.
3. A. Połujański, Opisanie lasów Królestwa Polskiego i gubernij zachodnich Cesarstwa Rossyjskiego, pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym, t. 1, Warszawa 1854, s. 171-176.

Literatura:
M. Arszyński, Drewno jako budulec w Prusach Krzyżackich – przyczynek do badań nad rolą drewna w budownictwie średniowiecznym, [w:] Zabytkowe budowle drewniane i stolarka architektoniczna wobec współczesnych zagrożeń, red. Emanuel Okoń, Toruń 2005.
J. Górski, M. Matejak, Wodny i grawitacyjny spław drewna, „Sylwan” 1998, nr 2, s. 95-103.
R. Kubicki, Prusy Krzyżackie. Gospodarka i kultura na obszarach wiejskich, Gdańsk 2024.
H. Obuchowska-Pysiowa, O handlu drewnem w Polsce w XVI wieku, „Sylwan” 1964, nr 4, s. 55-64.
H. Pachelska, M. Matejak, Spław drewna tratwami i „na dziko”, „Sylwan” 2001, nr 11, s. 91-104.
J.M. Piskorski, Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i w początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie, Poznań 1990.
A. Zielski, M. Krąpiec, Dendrochronologia, Warszawa 2004.

III. Ciesielstwo
- tradycyjne narzędzia i ich historyczny rozwój
- organizacja pracy: place ciesielskie, ciesielstwo wędrowne, cechy
- prawo miejskie a budownictwo drewniane
- tradycyjne konstrukcje drewniane w Europie (ze szczególnym uwzględnieniem Polski)
- sztuka ciesielska w architekturze murowanej: więźby, stropy, dachy
- połączenia ciesielskie i znaki montażowe

Źródła pisane:
1. Umowa tzw. „Zgierska” z 30 marca 1821 r., [w:] Źródła do historii przemysłu włókienniczego okręgu łódzkiego w XIX w., oprac. M. Bandurka et al., Warszawa 1966, s. 28-35.
2. J. Holewiński, Jak zbudować chatę i urządzić zagrodę włościańską, Warszawa 1917.

Literatura:
A. Bringmann, Geschichte der deutschen Zimmerer-Bewegung, t. 1-2, Hamburg 1903.
M. Król, Cechy krakowskie w XIV-XVI wieku, Kraków 2023.
I. Rolska-Boruch, Lubelski cech ciesielski w XVI i XVII wieku, „Roczniki Humanistyczne” t. XLVII, 1999, z. 4, s. 67-73.
Cz. Krassowski, Ciesielskie znaki montażowe w 1 połowie XVI wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” t. 5, 1957, nr 3-4, s. 503-518.
J. Tajchman, Propozycja systematyki i uporządkowania terminologii ciesielskich konstrukcji dachowych występujących na terenie Polski od XIV do XX wieku [w:] MONUMENT, red. T. Morysiński, Warszawa 2005, s. 7-35.
F. Kopkowicz, Ciesiołka wiejska i małomiasteczkowa, Warszawa 1948.

IV. Stolarstwo i snycerstwo - część zajęć w Galerii Sztuki Średniowiecznej Muzeum Narodowego
- tradycyjne narzędzia i ich historyczny rozwój
- historyczny rozwój meblarstwa do XVII w.: funkcje społeczne i użytkowe mebli
- stolarstwo narzędziowe
- detal snycerski w rozwoju dziejowym w relacji do detalu kamieniarskiego
- czy w epokach dawnych istniał design?

Źródła pisane:
- Statut cechu stolarzy Bolonii (1255-1262), [w:] E. Erioli, Falegnami e muratori a Bologna nel medievo: statuti e matricole (1248-1377), mps pracy doktorskiej 2010, s. 287-339.
- Dokumenty cechu kołodziejów, bednarzy, stolarzy, szklarzy i tokarzy miasta Gniezna z lat 1580 i 1594, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Cechy miasta Gniezno 1514-1954, sygn. 11, k. 34-35.

Literatura:
Ł. Ciemiński, „Ludowy gotyk”? Echa sztuki gotyckiej w dawnej rzeźbie ludowej i średniowieczne fascynacje Piotra Wolińskiego, [w:] „Przed ołtarzem pól…” Święci w kulturze ludowej, red. D. Gocół, J. Szadura, Lublin 2021, s. 95-108.
D. Horzela, Późnogotycka rzeźba drewniana w Małopolsce około 1440-1477, Kraków 2012.
Cz. Mętrak, Meblarstwo: podstawy konstrukcji i projektowania, Warszawa 1987.
I. Tłoczek, Polskie snycerstwo, Warszawa-Wrocław 1984.

V. Smolarstwo, węglarstwo, potasznictwo
- tradycyjny proces pozyskiwania smoły, węgla drzewnego, dziegciu i potażu w rozwoju dziejowym
- historyczne zastosowanie obu produktów
- społeczne funkcjonowanie węglarzy, smolarzy i potaszników

Źródła pisane:
A. Połujański, Opisanie lasów Królestwa Polskiego i gubernij zachodnich Cesarstwa Rossyjskiego, pod względem historycznym, statystycznym i gospodarczym, t. 1, Warszawa 1954, s. 181-183 oraz t. 3, Warszawa 1855, s. 35-37.
I. Baranowski, Najstarszy opis Puszczy Kurpiowskiej, „Ziemia” 1911, nr 18, s. 278-279.

Literatura:
K. Heymanowski, Budnicy i „Holendrzy” w dziejach gospodarstwa leśnego na Mazowszu, „Sylwan” (1969) nr 5, s. 21-40.
H. Jost, O wypalaniu węgla drzewnego, Wierchy 1971.
D. Róg, Zagadnienia identyfikacji osadnictwa budziarskiego w drugiej połowie XVIII i na początku XIX w. na przykładzie Puszczy Solskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” (2021), nr 2, s. 193-218.
T. Samojlik, Rozkwit i upadek produkcji potażu w Puszczy Białowieskiej w XVII-XIX wieku, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrochronologicznego” t. 69, 2016, s. 9-19.
J. Surmiński, Ancient Methods of Wood Tar and Birch Tar Production, [w:] Proceedings of the First International Symposium on Wood Tar and Pitch, red. W. Brzeziński et al., Warszawa 1997, s. 117-122.

VI. Szkutnictwo, bednarstwo, kołodziejstwo, stelmachostwo, gonciarstwo, plecionkarstwo
- tradycyjne narzędzia i ich historyczny rozwój
- ogólna charakterystyka wytwarzanych produktów i ich historyczne wykorzystanie
- znaczenie rozwoju rzemiosł dla rozwoju gospodarczego Europy

Literatura:
Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim, red. E. Cieślak, Gdańsk 1972.
Caravel construction technique. Fifth international symposium on boat and ship archeology, red. R. Reinder, P. Kees, Oxford 1991.
J. Litwin, Szkutnictwo i żegluga w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa 1992.
Wrzesiński J., Lednicki przyczynek do znajomości plecionkarstwa, „Studia Lednickie” 1994, nr 3, s. 151-171.
D.A. Orzeł, Plecionkarstwo na terenie południowo-wschodniego Mazowsza, „Szkice Podlaskie” 1986, z. 2, s. 149-168.
Z. Chruściel, Kołodziejstwo. Materiałoznawstwo i technologia wykonywania wozów i sań, Warszawa 1982.

VII. Drewno i jego obróbka w ludowej kulturze niematerialnej
- antropo- i toponomastyka w Polsce związana z obróbką drewna
- obrzędowe wykorzystanie drewna na przykładzie kultury ludowej Słowian
- ludowe opowieści związane z obróbką drewna
- czy można pisać biografię lasu? – z problemów nieantropocentrycznej humanistyki

Literatura:
A. Chwalba, Wisła – biografia rzeki, Kraków 2023.
W. Jeż-Jarecki, Prymitywne techniki obróbki drewna w polskiej kulturze ludowej, Gołuchów 2020.
J. Litwin, Polskie szkutnictwo ludowe XX wieku, Gdańsk 1995.
S. Łotysz, Pińskie błota. Natura, wiedza i polityka na polskim Polesiu do 1945 roku, Kraków 2023.
K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t. 1-2, Kraków 1929-1939.
W. Piotrowski, Smoła drzewna i dziegieć w staropolskich przysłowiach i wyrażeniach, [w:] Proceedings of the First International Symposium on Wood Tar and Pitch, red. W. Brzeziński et al., Warszawa 1997, s. 279-298.
H. Samsonowicz, Rzemiosło wiejskie w Polsce XIV-XVI wieku, Warszawa 1954.
J. Tyszkiewicz, Ludzie i przyroda w średniowieczu, Warszawa 1983.

VIII. Sakralne i świeckie rzemiosło drzewne – praktyki terenowe w Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie (całodzienny wyjazd)
- omówienie zagadnień teoretycznych na materialnych pozostałościach dawnego rzemiosła drzewnego
- problem długiego trwania tradycyjnego rzemiosła na wsi i związane z tym problemy badania rzemiosła w epokach dawnych
- archeologia eksperymentalna i zabytek rzemiosła – problemy definicyjne i metodologiczne