Seminarium magisterskie - teoria prawa 2200-1M061

Współcześni prawnicy mają dobre powody, aby mieć poczucie zagubienia. Dawni mistrzowie uczyli nas, że prawo jest zbiorem dyrektyw postępowania (rozkazów, norm albo reguł), którym jesteśmy zobowiązani oddać bezwzględny posłuch lub inaczej uzasadnioną „wierność”. Prawnicy powinni więc ograniczać swoje działania i zainteresowania do świata przepisów. Taka postawa zapewni im bezstronność i bezkarność. Zajmując się prawem, prawnicy pozostawać neutralni („przeźroczyści”) politycznie i aksjologicznie, nie powinni brać kierować się względami moralnymi, społecznymi itp.

Ta aseptyczna owa wizja prawa autonomicznego, wspierana przez idee konstytucjonalizmu oraz rządów prawa została podważona, a niekiedy zburzona, przez przedstawicieli różnych kierunków teorii i filozofii prawa. H.L.A. Hart zburzył tzw. twardy pozytywizm, a przy okazji dokuczył amerykańskim realistom. Jego pojmowanie prawa zostało wszak zakwestionowane przez autorów lewicowych lub liberalnych (od Lona Fullera, przez kontynuatorów myśli Gustava Radbrucha, po Ronalda Dworkina). W ostatnich latach coraz większe zainteresowanie budzą koncepcje wyrastające po przeciwnej politycznie stronie sceny i nawiązujące do idei konserwatywnych, republikańskich, nacjonalistycznych, antyglobalistycznych i antyfederacjonistycznych.

W wielu miejscach na świecie rozsypują się też fundamenty i kanony praktyki ustrojowej oraz prawniczej: konstytucje przestają mieć znaczenie, rządy prawa są wypierane przez rządy suwerenów, legislacja przekształciła się w polowanie na przeciwników politycznych, rządzenie zastępuje się zarządzaniem kryzysowym i skrajnym instrumentalizmem, obowiązywanie prawa traktuje się jako dysfunkcjonalną narrację, sądy zamiast być „stolicami prawa” stają się bastionami słabnącego oporu. W takim przypadku zaufanie do rządzących niknie, a posłuch jest zapewniony dzięki bierności rządzonych i bezkompromisowej propagandzie.

Właśnie w takim kontekście pojawiają się pytania o to: (1) czym jest prawo, albo: co nazywamy prawem, bo może nasze nieporozumienia zaczynają się już na poziomie języka; (2) jaki są kryteria oceny zgodności naszych zachowań z prawem, czyli ich legalności. Obejmuje to jednak również takie pojęcia jako nadużycie prawa, obejście prawa, dopuszczalne nieposłuszeństwo prawu itp.; (3) co sprawia - jakie fakty, okoliczności - że jesteśmy gotowi podporządkować się prawu, nawet gdy jest dla nas niekorzystne, niepożądane, lub bezwzględne
i okrutne. Inaczej mówiąc pytamy jakie tytuły mają rządzący żądając posłuchu wobec ustanawianych norm prawnych.

W ramach seminarium będziemy analizować spory między różnymi kierunkami nauk prawnych i myśli społecznej. Będzie to próba ustalenia jak dziś rozumiane jest prawo, jakie idee przewodnie kierują sędziami, adwokatami i stosującymi prawo pracownikami instytucji publicznych.

Nasze dociekania, lektury i dyskusje będą obejmowały podstawowe pytania dotyczące stanowienie, obowiązywania i stosowania prawa:
 czy rzeczywiście prawo, które przesądza o naszych obowiązkach i uprawnieniach zawiera się wyłącznie w złożonej sieci aktów normatywnych, czyli w przepisach prawnych (zagadnienia istoty, natury prawa), tzn. czy XIX-wieczna teza „Tylko prawo pozytywne jest prawem” ma nadal wartość jako sposób wyjaśnienia i projektowania praktyki prawniczej?
 jak pojmujemy całość systemu / porządku prawnego (zagadnienia systemowe i idea pluralizmu normatywnego)?
 jak ustalamy obowiązywanie norm prawnych, jak dokonujemy wyboru norm mających zastosowanie w konkretnych sprawach (zagadnienia walidacyjne i intertemporalne), a zatem czy „obowiązywanie normy prawnej” nie jest myślowym konstruktem, który ogranicza nasze rozumienie praktyki prawniczej zamiast ją porządkować?
 Jaką rolę w rozumowaniach prawników odgrywa język tekstów prawnych, przy pomocy którego wyrażamy normy prawne, ale i orzeczenia sądowe lub decyzje administracyjne?
 jak interpretujemy źródła prawa (zwłaszcza przepisy aktów normatywnych – zagadnienia wykładni prawa i inferencji norm). Czy wykładnia prawa polega na stosowaniu się do przyjętych dyrektyw (reguł) interpretacji? Czy sędziowie (prawnicy) tworzą „wspólnoty interpretacyjne” i czy nie stanowi to naruszenia prawa?
 dlaczego powołujemy (cytujemy) akty stosowania prawa, zwłaszcza orzeczenia rozmaitych sądów, zarówno krajowych, jak i ponadnarodowych (m.in. TSUE, ETPCz), jak formułujemy i uzasadniamy podjęte decyzje lub wydane orzeczenia (zagadnienia argumentacji), czyli dlaczego błędna jest opinia, że orzeczenia sądów polskich w istotnym zakresie pełnią rolę precedensów tak jak wyroki w kulturze common law?
 jaki wpływ na myślenie i działanie prawników ma społeczny, kulturowy i polityczny kontekst funkcjonowania prawa, czyli na przykład jakie postawy prawników (zwłaszcza sędziów) kształtuje takie otoczenie, czym są aktywizm i powściągliwość sędziowska, jakie faktyczne źródła i jakie konsekwencje niosą ze sobą formalizm i legalizm, a jakie oportunizm, konformizm lub serwilizm prawników, w tym zwłaszcza sędziów?
Nie ma wątpliwości, że w procesie orzekania ogromne znaczenie mają postawy sędziów będące wypadkową (a) czynników psychologicznych (typów osobowości, temperamentów, ale i uprzedzeń), (b) czynników aksjologicznych, tj. światopoglądowych wyborów co do kluczowych wartości społecznych i ich pojmowania (np. sprawiedliwości, równości, wolności, wyrozumiałości) oraz (c) przyjętych ideologii politycznych (liberał, konserwatysta, radykał-progresywista, lojalista itp.).
 jak uzasadniamy obowiązek posłuchu wobec prawa a także obowiązek organów władzy publicznej stosowania rozmaitych konsekwencji, w tym sankcji (m.in. zagadnienia legitymizacji prawa) i wreszcie
 jak rozumiemy i wykonujemy zawody prawnicze i rozmaite związane z nimi role zawodowe (zagadnienia etyczne, ekonomiczne, psychologiczne i socjologiczne).

Planowane zajęcia nie są adresowane wyłącznie do tych, którzy odkryli już w sobie zainteresowania filozoficzne, teoretyczne lub metodologiczne, ale także – może nawet przede wszystkim – tych osób, które koncentrując się na zagadnieniach praktycznych, związanych z określoną dziedziną prawa (cywilnego, karnego, konstytucyjnego, administracyjnego itp.) dostrzegają, że brakuje im narzędzi niezbędnych dla zrozumienia, wyjaśnienia i rozwiązywania konkretnych problemów dogmatycznych, choćby takich jak przygotowanie się do egzaminów na aplikację itp.