Seminarium specjalizacyjne (proseminarium) - teoria prawa 2200-1F061
Temat proseminarium wybrany na rok akademicki 2023/2024 to: Między „prawem w książkach” a „prawem w działaniu”. Realistyczne koncepcje prawa jako odpowiedź na słabości pozytywizmu prawniczego.
Punktem wyjścia jest coraz silniej krytyczna ocena tez pozytywizmu prawnego (twardego, wyrafinowanego, miękkiego itp.) jako teorii prawa, która ma wyznaczać podstawy naszego myślenia o prawie i praktykowania prawa. Zwłaszcza ostatnie lata ujawniają wielowymiarową dysfunkcjonalność tradycyjnej pozytywistycznego sposobu myślenia o prawie, zarówno na uczelniach wyższych, jak i w praktyce prawniczej. Nie tylko zaburza działanie kluczowych instytucji porządku prawnego, ale niekiedy czyni prawników bezbronnymi wobec autokratycznych lub autorytarnych rządów.
Tymczasem w pracach przedstawicieli realistycznych nurtów w filozofii i teorii prawa znajdujemy szereg propozycji pozwalających nam inaczej rozumieć prawo i wykonywane przez nas role prawnicze.
W trakcie seminarium będziemy się koncentrować na nazwiskach przedstawicieli jurysprudencji, lecz na poruszanych przez nich problemach. Uwaga będzie sformułowana na następujących tezach:
1. Nauki prawne powinny zajmować się praktyką społeczną a nie abstrakcyjnymi strukturami normatywnymi. Nauki prawne, w tym teoria i filozofia prawa powinny być otwarte na socjologię i psychologię, ale też nauki ekonomiczne (np. Law and economics), a nawet literaturę (Law as literature);
2. Ustawy / teksty precedensów to tylko punkt wyjścia w praktyce orzeczniczej; prawo to w gruncie rzeczy badanie tego co zrobiły sądy oraz przewidywanie tego co sądy orzekną. Kluczowa jest rola sądów: najważniejsze są przypadki indywidualnego stosowania prawa, a nie architektura systemu prawa. Służy temu m.in. ciekawa, ale nie oczywista teoria precedensu sądowego;
3. O tym co jest prawem, a co nie, uczymy się dopiero w niezawisłych sądach. Dobrze wyraża to metafora „złego człowieka”: oskarżony przed sądem patrzy na to co zrobi sędzia, a nie na to co jest zapisane w ustawach; istotne jest „prawo w działaniu” (law in action), a nie „prawo w książkach” (law in books);
4. Podstawą dla rozumienia prawa powinna być teoria interesu indywidualnego i publicznego. Działalność prawników to swoista „społeczna inżynieria”. Z uwagi na przywiązanie do zasady wolności człowieka i zasady podziału władz oraz niezawisłości sądów i sędziów, nie dochodzi do skrajnej instrumentalizacji prawa, ani uczynienia prawa narzędziem utrzymywania władzy przez rządzących. Prawo zachowuje znaczną autonomię wobec ambicji rządzących oraz silnych ideologii;
5. Realistyczne kierunki filozofii prawa kładą nacisk na funkcje prawa, czyli założone lub faktycznie realizowane skutki (konsekwencje) działania prawa. Struktura systemu prawa lub sposoby formułowania reguł mają znaczenie wtórne;
6. Dopuszczalne są jednak pewne postacie idealizmu prawniczego: można określić dobre i akceptowalne społecznie cele prawa i je realizować, uzasadnienia dla naszych działań można szukać w utylitaryzmie lub pragmatyzmie;
7. Społeczeństwo okazuje się pozostawać w procesie ciągłych zmian (in flux), ale prawo powinno się odpowiednio zmieniać i odzwierciedlać rzeczywistość społeczną (reality of a society);
8. Pytania o podstawy lub przyczyny dla których powinniśmy zapewnić posłuch obowiązującemu prawu, nie są wyłącznie figurami retorycznymi, lecz przedmiotem rzeczywistych sporów. Problemy legitymizacji prawa i jego normatywności są ważnym elementem sporów o prawo (law) oraz prawa podmiotowe (rights).
9. Środki prawne są bardziej zróżnicowane niż myślą pozytywiści (reguły, zasady, doktryny, koncepcje, standardy itp.). Porządek prawny to jednak przede wszystkim instytucje organizowane przez sędziów, prawników, kongresmenów, urzędników itp.
10. Rekomendowana podstawą powinien być zasadniczy sceptycyzm wobec reguł – praktyka pokazuje, że sądy są i powinny być bardziej zorientowane na fakty konkretnych spraw, niż na teksty aktów prawnych (wpływ filozofii pragmatyzmu).
W ramach proponowanego seminarium nie będziemy dokonywać egzegezy wybranych teorii lub doktryn, ale badać problemy prawne, w tym również te dotyczący Polski AD 2023. Niektórzy podkreślają, że prawo to raczej technologia, a prawnik powinien być jak doświadczony inżynier dobrze znający swoje zawodowe zadania („law jobs”).
Planowane zajęcia nie są adresowane wyłącznie do tych, którzy odkryli już w sobie zainteresowania filozoficzne, teoretyczne lub metodologiczne, ale także – może nawet przede wszystkim – tych osób, które koncentrując się na zagadnieniach praktycznych, związanych z określoną dziedziną prawa (cywilnego, karnego, konstytucyjnego, administracyjnego itp.) dostrzegają, że brakuje im narzędzi niezbędnych dla zrozumienia, wyjaśnienia i rozwiązywania konkretnych problemów dogmatycznych, choćby takich jak przygotowanie się do egzaminów na aplikację itp.
Rodzaj przedmiotu
fakultatywne
Tryb prowadzenia
Założenia (opisowo)
Koordynatorzy przedmiotu
Efekty kształcenia
Prowadzący zakłada, że po rocznej, a najlepiej dwuletniej pracy w ramach seminarium, student powinien:
a) posiadać zdecydowanie szerszą wiedzę o procesie stosowania prawa, w szczególności stosowania prawa przez sądy, zarówno o zakładanych wzorcach praktyki stosowania prawa, jak i o rzeczywistym przebiegu procesów decyzyjnych, z ich efektami i wadami dysfunkcjami, w tym o rozumowaniach prawniczych wykorzystywanych przez sędziów; o praktyce uzasadniania wyroków itp.;
b) posiadać zdecydowanie większe umiejętności praktyczne, w zakresie analizy przepisów oraz faktycznych zasad przesądzających o kształcie aktów stosowania prawa, a także umiejętności analizy treści decyzji administracyjnych i orzeczeń sądowych oraz ich uzasadnień, umiejętności pisania glos do wyroków sądowych; prowadzenia argumentacji przed sądami (państwowymi i niepaństwowymi) itp.;
c) móc rozwinąć kompetencje społeczne, w szczególności świadomość jaką rolę we współczesnych społeczeństwach pełnią organy władzy publicznej, w tym sądy, na czym polega proces stosowania prawa, jakie wymagania są stawiane przed tymi, którzy pełnią role prawnicze (np. sędziami, adwokatami), założenia filozoficzne i etyczne przyjmują prawnicy wykonujący te zawody prawnicze, jakich wartości bronią i za co są odpowiedzialni.
Kryteria oceniania
Zajęcia będą prowadzone w formie konwersatorium. Będę polegać na wspólnej analizie materiałów przedstawionych przez prowadzącego i dyskusji nad argumentami prezentowanymi w konkretnych sporach. Podstawą zaliczenia będzie obecność na zajęciach i udział w kolejnych pracach.
Prowadzący seminarium liczy, że w roku akademickim 2022/2023 będzie można wrócić do dwóch wcześniejszych doświadczeń , tj. (1) obecności seminarzystów na rozprawach w Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Warszawie, a także w Sądzie Okręgowym dla Warszawy-Śródmieścia (wydział cywilny), a także (2) wspólnego wyjazdu studyjnego poświęcony analizie uzasadnień orzeczeń sądowych, w tym z wykorzystaniem metody content analysis, interpretacji wywiadów pogłębionych itp.
Wymagania (lista przedmiotów)
Seminarium przeznaczone jest dla studentów IV roku. Nie przewiduje się szczególnych wymagań formalnych, choć mile widziane są zainteresowania ogólna refleksja nad prawem, konstytucjonalizmem i prawem porównawczym itp. Przydatna może okazać się znajomość języków obcych (głównie języka angielskiego).
Założenia (opisowo)
Zakłada się że student posiada wiedzę prawniczą odpowiednią do roku studiów, na który jest zapisany. Idealną cechą uczestnika seminarium jest gotowość studenta do wyjścia poza krąg aktów prawa stanowionego oraz odwaga w zadawaniu trudnych pytań i chęć udzielania odpowiedzi na nie.
Praktyki zawodowe
Nie przewidziane w ramach seminarium
Literatura
1. Baldus Christian, Raff Thomas (2020), „Wielki postulat ekonomiczny”: Petrażycki a problemy metodyczne cywilistyki. Szkic na przykładzie zwrotu nakładów, w: Leon Petrażycki i współczesna nauka prawa, (red. Tomasz Giaro), Wolters, Warszawa,
2. Brożek, Bartosz (2015). Emocje jako fundament prawa. Uwagi o teorii Leona Petrażyckiego, w: Stelmach, J., Brożek, B., Kurek, Ł., Eliasz, K. (eds.) Naturalizm prawniczy. Stanowiska, Warszawa: Wolters Kluwer, s. 255–258;
3. Dworkin Ronald (2003), Biorąc prawa poważnie, Warszawa, PWN;
4. Dworkin Ronald (2022), Imperium prawa, Warszawa, Wolters Kluwer;
5. Dyrda Adam (2019), Realizm prawniczy [w:] J. Hołówka, B. Dziobkowski (red.), Filozofia prawa: normy i fakty, Warszawa, s. 514-534
6. Gorazda, Marcin (2015). U źródeł amerykańskiego realizmu prawnego, W: Stelmach, J., Brożek, B., Kurek, Ł., Eliasz, K. (red.) Naturalizm prawniczy. Stanowiska, Warszawa: Wolters Kluwer, str. 112–130;
7. Hart, Herbert L.A. (2001), Amerykańska teoria prawa widziana angielskimi oczami: Nocna mara i Szlachetny Sen, w: Tenże: Eseje z filozofii prawa, Warszawa, ABC;
8. Jakubowska-Branicka Iwona (2013), Teoria sprawiedliwości Leona Petrażyckiego. O równowadze uprawnień i obowiązków, w: O społeczeństwie prawie i obyczajach. Księga pamiątkowa ofiarowana prof. Jackowi Kurczewskiemu, Warszawa; ISNS UW;
9. Leiter Brian (2001), Legal Realism and Legal Positivism Reconsidered, ETHICS vol. 111, str. 278 ff,
10. Leiter Brian (2010), Legal Formalism and Legal Realism: What is the Issue?, University of Chicago Law School – Working Paper,
11. Petrażycki Leon (1985), Pisma wybrane (wybór i opracowanie Andrzej Kojder), Warszawa PWN,
12. Raburski Tomasz (2014), Amerykański język praw podmiotowych a demokracja, Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna, Tom III, Nr 1, s. 59-76
13. Romanowicz Marcin (2015), Sceptycyzm wobec prawa. Esej o (nie)możności jurydycznego wątpienia, w: Bokus B., Kosowska E., O wątpieniu (w:) Język. Poznanie. Komunikacja, Warszawa;
14. Stawecki Tomasz (2000), Instrumentalne traktowanie prawa – różne perspektywy, (w:) Prawo i ład społeczny. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesor Annie Turskiej, Wyd.: WPiA UW, Warszawa;
15. Stawecki Tomasz (2007), Oblicza realizmów - Piotra Winczorka teoria prawa, w: Państwo – prawo – polityka w przestrzeni konstytucyjnej, red. J. Majchrowski, Wyd. LIBER, Warszawa,
16. Stawecki Tomasz (2010), Precedens w polskim porządku prawnym. Pojęcie i wnioski de lege ferenda; w: A. Śledzińska-Simon i M. Wyrzykowski (red.): Precedens w polskim systemie prawa. Warszawa 2010,
17. Stępień Mateusz (2018), Frank, Wyd. Arche, Gdańsk,
18. Tamanaha Brian Z. (2017), A Realistic Theory of Law, Cambridge University Press.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: