Antyk w teatrze PRL-u. Polska Antygona 4012-131C

Będziemy szukać wszelkich informacji dotyczących obecności antyku na scenach teatralnych w okresie PRL-u, ale interesować nas będą obok teatrów dramatycznych także muzyczne, lalkowe, Teatr TV, Teatr Polskiego Radia, filmy fabularne, dokumentalne i krótkometrażowe.
Będziemy korzystać z gotowych baz i uzupełniać je na własną rękę. Będziemy tez próbowali podejmować się pierwszych analiz zebranego materiału. Ciekawe, co nowego może nam powiedzieć o nie tak dawnych czasach. Kto wie, może pomoże zrozumieć także teatr współczesny, a może choć trochę nas samych?
Zajęcia będą miały podwójny charakter: podstawowym nurtem będzie cotygodniowe konwersatorium na tematy związane z toposem „polskiej Antygony”, natomiast wszyscy chętni mogą dodatkowo wziąć udział w pracach grupy roboczej do projektu badawczego „Antyk w teatrze PRL”. Jeśli uda się zebrać odpowiedni zespół, powołamy całkiem profesjonalną grupę badawczą pod opieką prof. Jerzego Axera. Jest to więc szansa na udział w dużym projekcie naukowym. Niewykluczone, że zaczniemy penetrować kolejne etapy projektu, jeśli szybko uporamy się z Antygoną.
Zajęcia mają charakter interdyscyplinarny, mile widziani będą filolodzy (teksty oryginalne oraz przekłady na inne języki), filolodzy klasyczni, politolodzy, socjolodzy, psychologowie, historycy i kulturoznawcy, historycy sztuki, dramatolodzy i teatrolodzy, prawnicy i muzykolodzy.
Badając dzieje sceniczne Antygony Sofoklesa w okresie PRL-u, należy pamiętać w szczególności o następujących okolicznościach:
a) Antygona była lekturą szkolną (począwszy od wieku XIX, kiedy to wprowadzono ją na listę lektur w klasycznych gimnazjach wszystkich trzech zaborów), co w przypadku polityki repertuarowej teatrów, zwłaszcza teatrów prowincjonalnych (ze szczególnym uwzględnieniem jedynych placówek teatralnych w mieście) ma dodatkowy wymiar przy wyborze tego tytułu do realizacji (należy więc być ostrożnym z wysuwaniem wniosków na temat przyczyn realizacji);
b) na dziejach scenicznych dramatu Sofoklesa w okresie PRL zaważyła w sposób istotny prapremiera dramatu Jeana Anouilha (1910-1987), powstałego jeszcze w czasie II wojny światowej, w roku 1942, wystawionego po raz pierwszy we Francji w lutym 1944, należącego do jego pesymistycznych „czarnych sztuk” (co może lepiej odpowiadało nastrojom) (polska prapremiera: Stary Teatr w Krakowie, przekład: Zbigniew Solarek, reżyseria: Jerzy Kaliszewski, scenografia: Tadeusz Kantor, asystent reżysera: Jerzy Grotowski, muzyka: Jerzy Kaszycki, premiera: 1957-01-12) Być może pisząc o recepcji Antygony w PRL należałoby uwzględnić także dramat Anouilha (do 1989 roku 16 realizacji w teatrach dramatycznych), ponadto w czasach wojny, a ściślej rzecz biorąc już od 5 września 1939 roku powstaje inna adaptacja Antygony: Juliusza Osterwy, mimo starań nigdy potem nie zrealizowana;
c) stosunkowo często sięgano także po Króla Edypa Sofoklesa (w okresie 1944-1989 22 realizacje w teatrach dramatycznych), co niejednokrotnie blokowało drogę na scenę Antygonie (i odwrotnie), pozostałe dramaty Sofoklesa nie cieszyły się już taką popularnością (Elektra – 4 realizacje, Edyp we Kolonos – 1 realizacja, Ajas, Filoktet i Trachinki ani razu);
d) podstawowym kłopotem są przekłady, reżyserzy decydowali się zarówno na stary przekład Kazimierza Morawskiego (do dzisiaj grywanego) jedenastozgłoskowcem białym, jak i trzynastozgłoskowiec Morstina czy przekład z języków zachodnich prozą Stanisława Hebanowskiego lub na samodzielne parafrazy (Helmut Kajzar, Józef Jasielski), z których korzystali później i inni reżyserzy. Częste pojawiały się na scenach warianty kombinowane, np. dialogi prozą (Hebanowski), kwestie chóru wierszem (Morawski, Morstin); poza względami metrycznymi istotne są różnice w rozumieniu istoty tragizmu czy też „reżyserowanie” postaci już na etapie przekładu – szczególnie widać to przez porównanie autoprezentacji Antygony w pierwszej rozmowie z siostrą oraz w tzw. mowie tronowej Kreona (w tym drugim zestawieniu uderza także szczególne nacechowanie „polskością” danego przekładu – w zależności od momentu historycznego, w którym powstał przekład);
e) często spotyka się sformułowanie „polska Antygona” (lub nawet „polskie Antygony”), jakby to właśnie ten mit w sposób szczególny miał odzwierciedlać polskie losy (źródłem tego myślenia bodaj Wyzwolenie Wyspiańskiego, akt II, Konrad w dialogu z Maską 18: „Ma więc wyjść polska Antygona i polski Edyp i mają żegnać słońce i żegnać światło”). Notabene to za sprawą Wyspiańskiego zaczęły się sceniczne losy polskiej Antygony (w prapremierze 1903 roku rolę te grała 63-letnia Helena Modrzejewska, tego samego wieczoru kreując rolę Laodamii w prapremierze dramatu Wyspiańskiego Protesilaos i Laodamia; jak udowodnił niedawno Dariusz Kosiński zestawienie obu tytułów nie było przypadkowe, por. tegoż, Sceny z życia dramatu, Kraków 2004). Później to Morstin w swoim przykładzie mianował Antygonę patronką bojowniczek o niepodległość w czasie II Wojny Światowej;
f) Najmocniej i najwyraźniej (nie bez powodów) została powiązana z Polską historią hic et nunc powiązana Antygona Andrzeja Wajdy ze Starego Teatru z 1984 roku, która powstała w czasie stanu wojennego. Znamienne jest porównanie recenzji z momentu premiery i z gościnnych występów w Warszawie, już po odzyskaniu niepodległości (w czasie PRL spektakl miał zakaz jakichkolwiek występów gościnnych). Dwie różne perspektywy spojrzenia na ten sam spektakl (por. recenzje zamieszczone poniżej);
g) Postać Antygony silnie związana jest dla Andrzeja Wajdy z okresem PRL, zwłaszcza ze sprawą tzw. kłamstwa katyńskiego, o czym świadczy najdobitniej przedostatni film reżysera Katyń (premiera w 2008, w którym dwie siostry tracą brata, oficera zamordowanego w lesie katyńskim. Jedna z nich („Antygona”, w tej roli Magdalena Cielecka) usiłuje dociec prawdy i zamawia symboliczny grób z tablicą na miejscowym cmentarzu z wygrawerowaną datą i miejscem śmierci (Katyń 1942), następnego dnia zniszczony przez SB. Druga („Ismena”, w tej roli Agnieszka Glińska) pełni funkcję dyrektora państwowego liceum… Dodatkowo w krakowskim Teatrze im. Juliusza Słowackiego trwają próby do Antygony (w tej roli Alicja Dąbrowska);
h) Jednym z kluczowych problemów do rozstrzygnięcia przez realizatorów jest ukształtowanie przestrzeni i scenografia, projektowali ją wybitni artyści: Karol Frycz, Andrzej Pronaszko, Wiesław Lange, Józef Szajna, Józef Nowosielski, Krystyna Zachwatowicz, Jerzy Grzegorzewski, Jadwiga Pożakowska;
i) Problematyczne jest przyjęcie określonej definicji tragizmu, co skutkuje ustawieniem relacji dwojga protagonistów (najczęściej, zwłaszcza w „szkolnych” realizacjach, rację ma Antygona, Hanuszkiewicz (jak to Hanuszkiewicz) postawił odwrotnie: wzmocnił racje granego przez siebie Kreona, rzadko próbowano ukazać konflikt obu racji (por. opinię Zbigniewa Zapasiewicza: „Nie ma jednej prawdy, jeśli rzetelnie obserwuje się człowieka. To się zaczyna od Antygony — gdzie bohaterowie nie mogą się porozumieć, bo racje są po obu stronach. Antygona ma rację emocjonalną, Kreon — polityczną. Dyskusja „Solidarności” z Jaruzelskim polegała na tym samym”’. Teatr codzienności. Wywiad, (ze Zbigniewem Zapasiewiczem rozmawia Katarzyna Bielas), Magazyn Gazety Wyborczej, 1 kwietnia 1998 r., s. 44.

Pozostałe problemy:
j) plakaty jako zewnętrzny komentarz do przedstawienia i do momentu historycznego (wybitni graficy);
k) cenzura: ingerencje w tekst i materię spektaklu;
l) Święta Antygona – chrystianizacja tekstu (por. przekład Kazimierza Morawskiego, który „w utworze przerzucił pomost pomiędzy bohaterką antyczną a dziewicami chrześcijańskimi”. Stąd Antygona czytana przez moralność chrześcijańską (por. anegdotyczny zapis Morstina: „Mimo paru prób z aktorami, mimo apelu, aby aktorzy stanęli na wysokości zadania, Osterwa nie mógł podjąć ostatecznej decyzji. Zasłaniał się brakiem aktorki godnej roli tytułowej bohaterki. Wyimaginował sobie bowiem, że z tej roli wywiązać się może jedynie młoda dziewczyna, która jeszcze nie zaznała dreszczów miłosnych. Jeżeli taką uda się wyszukać, gra będzie prawdziwa. W przeciwnym razie zakradnie się fałsz”. L. H. Morstin, Moje przygody teatralne. Warszawa 1961, s. 134, 135.;
m) Antygona jako materiał aktorski (znani aktorzy: jako Antygona: Elżbieta Karkoszka, Maja Komorowska, Anna Chodakowska, Ewa Kolasińska, Dorota Kolak, jako Kreon: Tadeusz Huk, Adam Hanuszkiewicz)
n) Antygona jako próba – wykorzystanie chwytu teatru w teatrze: por. spektakle Ryszarda Smożewskiego i Jerzego Gruzy
o) Antygona jako protest antywojenny (np. przeciwko rządom junty w Grecji: Smożewski 1969)

Przedmiot analizy:
- recenzje
- nagrania (robocze w archiwach teatrów, teatr TV, teatr Polskiego Radia)
- programy teatralne
- korespondencja twórców
- świadectwa widzów (dzienniki, pamiętniki, raptularze)
- fotografie teatralne
- projekty scenografii i kostiumów
- plakaty i afisze
- akta cenzury

Obecność Antygony w polskiej literaturze (to punkt wyjścia, będziemy szukać dalej!):
w dramacie:
Berwińska Krystyna, Ocalenie Antygony (1948, druk 1954)
Brandstaetter Roman, Cisza (Winogrona Antygony) (1958-1959, druk 1961)
Głowacki Janusz, Antygona w Nowym Jorku (1992)
Hertz Janina, Druga Antygona
Maliszewski Aleksander (1939)
Swinarski Artur Marya, Godzina Antygony (1948-1959)
Szczepańska Nora, Kucharki (1959-1960, druk 1961)

w liryce:
Gołębiowski Stefan, Bez opamiętania (1969)
Herbert Zbigniew, Studium przedmiotu (1966)
Herbert Zbigniew, Wilki (1992)
Iłłakowiczówna Kazimiera, Antygono, patronko sióstr (1947)
Kryska Sławomir, Sztuka wierszowania (1961)
Kwiatkowska Krystyna, Antygony rosną w innym klimacie (1980, druk 1981)
Lechoń Jan, Erynie (druk 1987?)
Międzyrzecki Artur, Koniec gry (1968)
Miłosz Czesław, Antygona (1949)
Miłosz Czesław, W Warszawie (1947)
Sprusiński Michał, Mitologia (1972)
Śliwiak Tadeusz, Antygona wołyńska (1963)

przekłady:
1574 Jan Walenty Jakubowski (epicka parafraza)
przed 1858 Alfons Walicki
1850 Wincenty Smaczniński
1853 Kazimierz Kaszewski (wyd. także 1947 i 1972)
1875 Zygmunt Węclewski
1881 Jan Czubek
1898 Kazimierz Morawski
1931 Tadeusz Węclewski
1938 Ludwik Hieronim Morstin
1947 Mieczysław Brożek
1968 Stanisław Hebanowski
1971 Helmut Kajzar
1991 Nikos Chadzinikolau
1993 Libera Antoni, Janusz Szpotański
2000 Robert A. Chodkowski