Naród, patriotyzm, nacjonalizm jako tematy socjologii polskiej 4012-022B
Prof. dr hab. Joanna Kurczewska
Zasadniczym celem konwersatorium jest udowodnienie tezy, że XIX-wieczna i XX-wieczna socjologia polska w refleksji nad narodem i jego pochodnymi była twórcza i stanowi obecnie, w czasie odkrycia przez teorie społeczne istotności narodu i nacjonalizmu, godny poznania przez humanistów zasób intelektualny, interesująco uzupełniający z jednej strony refleksję historiograficzną i filozoficzną nad problematyką narodu, z drugiej zaś namysł ideologiczny i polityczny nad tym, czym jest naród, patriotyzm i nacjonalizm.
Konwersatorium, w którym istotną rolę odgrywać będzie wspólne czytanie tekstów źródłowych i śledzenie ich opracowań i komentarzy naukowych i politycznych, począwszy od tekstów II połowy XIX wieku, a kończąc na tekstach z przełomu lat 80tych i 90tych XX wieku, będzie:
- po pierwsze: próbą uzasadnienia tezy Jana Stanisława Bystronia, wybitnego etnologa i socjologa, że problem narodu gwarantuje ciągłość polskiej socjologii i jest dobrym wskaźnikiem jej wartości naukowej i kulturowej w ciągu całego XX wieku (Bystroń sformułował tę ideę w odniesieniu do początków polskiej socjologii);
- po drugie: próbą teoretycznego komentarza do konstatacji Ludwika Krzywickiego: "Żyjemy otoczeni wiekami ubiegłymi i skrępowani". W podejściu polskich socjologów do problematyki narodowej można znaleźć wiele cennych inspiracji dla najnowszych ujęć problematyki narodowej w humanistyce, i ten rodzaj możliwego skrępowania intelektualnego i otoczenia dla współczesnych badaczy może okazać się cennym kapitałem duchowym.
- po trzecie: przypomnieniem, jak wielu w polskiej historii socjologii było wirtuozów sprawy narodowej, i jak wiele było arcydzieł refleksji nad narodem (mam na uwadze przede wszystkim koncepcje J. Supińskiego, B. Limanowskiego, Z. Balickiego..., a kończąc na St. Ossowskim, J. Chałasińskim, A. Kłosowskiej). Uważam, że pamiętanie o nich jest swego rodzaju obowiązkiem intelektualnym w czasach, gdy jesteśmy uczestnikami lub świadkami dwóch wielkich rewolucji narodowych - w sferze naszego życia codziennego i w dziedzinie humanistyki. Dlatego też sądzę, że przywołany wyżej pogląd Ludwika Krzywickiego na rolę i sens tradycji jest słuszny, gdy odnosi się go do całości dziedzictwa przeszłości danego w doświadczeniu zbiorowym Polaków, a nie wtedy, gdy dotyczy tylko tradycji polskiej socjologii: ona - moim zdaniem - tylko nas otacza, a nie krępuje.
- po czwarte: obecnie nieznajomość różnorodności tradycji socjologicznej i kwestii narodowych przez nią formułowanych sprawia, że nowe doświadczenia narodowe - tak ostatnio żywo dyskutowane - są nadal włączane do upraszczająco pojętej polskiej tradycji narodowej, do ograniczania jej romantycznych wizji - i do zawartych w przesłaniach artystycznych - wspólnoty narodowej i jaźni narodowej. Po raz kolejny nowe idee i zjawiska narodowe porównujemy z dawnymi katechzmazmi nowoczesnego Polaka tworzonymi przez polityków i ideologów, z wizerunkami "właściwej" polskości zawartymi w literaturze pięknej, w wielkiej publicystyce społecznej, zapominając, jak kwestie narodowe rozważali i dyskutowali dawni socjologowie, historycy, etnografowie;
- po piąte: takie nastawienie do przeszłości polskiej kultury i nauki nie ułatwia zajmowania się różnorodnością współczesnych idei i emocji narodowych, ani też podejmowania nowych sporów o wartość dawnych interpretacji narodu. W czasie, gdy żyjemy na ruchomych piaskach własnej i europejskiej transformacji, nie powinno się lekceważyć wielości i różnorodności idei i zjawisk narodowych, ani intelektualnie pozostawać w granicach jednego słownika narodowego, jednej teorii czy jednej perspektywy poznawczej.
Dlatego też w ramach konwersatorium będziemy mówić o tekstach źródłowych i ich interpretacjach, których autorzy próbują mówić o narodzie i patriotryzmie w kategoriach naukowych, często wbrew obowiązującym w wyobraźni zbiorowej Polaków kliszom ideologicznym, w ten sposób potwierdzić bogaty i zróżnicowany kapitał intelektualny polskiej socjologii.
Rodzaj przedmiotu
Literatura
Lektury dla wszystkich uczestników konwersatorium:
1. Dusza społeczeństwa : naród w polskiej myśli socjologicznej. Wybór tekstów pod redakcja Joanny Kurczewskiej. Warszawa : Narodowe Centrum Kultury, 2002. [wybrane fragmenty]
2. J. Kurczewska, [w:} Dusza Społeczeństwa, op.cit. : Wstęp: "Naród" w socjologii polskiej, Od Józefa Supińskiego do Aleksandra Hertza. [całość]
3. Polska refleksja nad narodem. Wybór tekstów (red. W.J. Burszta, J. Nowak, K. Wawruch) Poznań 2002 [wybrane fragmenty]
Lektury indywidualne:
Opracowania na wybrany temat:
I okres : od przykładów z zakresu myśli społecznej z okresu Oświecenia do 1914 roku (do końca rozwoju socjologii polskiej jako dyscypliny pozaakademickiej):
Walicki A., Idea narodu w polskiej myśłi oświeceniowej, Warszawa 2000;
Walicki A., Filozofia a mesjanizm. Studia z dziejów filozofii i myśli spoleczno-religijnej, Warszawa 1970
Walicki A., Trzy patriotyzmy. Warszawa 1991
A. Kłoskowska, Socjologia w Polsce w II połowie XIX wieku, w: Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej 1966, seria A., zesz. 9.
J.St. Bystroń, Pojęcie narodu w socjologii polskiej, "Rok Polski" 1916, Nr 4.
K. Z. Sowa (red.), Szkice z historii socjologii polskiej, Warszawa 1983 IW PAX. [wybrane fragmenty]. (W tej pracy warto zapoznać się z opracowaniami dotyczącymi także II okresu)
II okres: 1918-1939 (socjologia polska w okresie między dwiema światowymi wojnami):
J. Szacki, Sto lat socjologii polskiej. Od Supińskiego do Szczepańskiego. Wybór tekstów pod redakcja Jerzego Szackiego, Warszawa 1995 [wybrane fragmenty dotyczące okresu 1918-1939]
J. Chałasiński, Socjologia polska w latach międzywojennych a prądy społeczne i umysłowe, "Myśl Współczesna" 1949, styczeń-luty.
J. Chałasiński, Zasadnicze stanowiska we współczesnej socjologii polskiej, "Przegląd Socjologiczny" 1946 t.8
Uwaga: studenci szczególnie zainteresowani problemem narodu z punktu widzenia rozwoju socjologii mogą czytać fragmenty: (po uzgodnieniu z prowadzącym zajęcia):
J. Kurczewska, Naród, hasło w: Encyklopedia Socjologii, Sto lat socjologii polskiej. Od Supińskiego do Szczepańskiego. Wybór tekstów pod red. J. Szackiego, Warszawa 1995 [wybrane fragmenty]
J. Szacki, Wstęp: Krótka historia socjologii polskiej, w: Sto lat socjologii ..., op.cit., s. 11-119. [wybrane fragmenty]
J. Szacki, Nacjonalizm, hasło w: Encyklopedia Socjologii, Warszawa 2000
J. Szacki, Dylematy historiografii idei. Koncepcja narodu w socjologii i historii, Warszawa 1991, s.252.
III. Lektury źródłowe (teksty wybrane przez studentów do pogłębionych analiz) z okresu od początku XX wieku do lat 40tych XX wieku. Są one dobierane indywidualnie zgodnie z potrzebami i zainteresowaniami studentów. Lektury te stanowią książki i artykuły z socjologii kanoniczne dla problematyki narodowej (podaję moją propozycję lektur zgodnie z chronologią tematu podstawowego, ale listę tę można rozszerzyć o własne propozycje studenta)
Uwagi: Podczas egzaminu student przedstawia propozycję co najwyżej dwóch lektur źródłowych uzgodnionych w II semestrze z prowadzącym konwersatorium. Student może zaproponować własną lekturę (lektury) pod warunkiem, że tekst źródłowy powstał (a niekoniecznie został opublikowany) w okresie historycznym, którego dotyczy tematycznie konwersatorium. Jako lektury źródłowe do analizy studenci mogą wybrać teksty z antologii tekstów podanych w Punkcie I.
Propozycje prowadzącej konwersatorium:
B. Limanowski, Naród i państwo, Kraków 1906 [wybrane fragmenty]
Z. Balicki, Egoizm narodowy wobec etyki, 1902 [wybrane fragmenty]
R. Rybarski, Naród, jednostka, klasa. Warszawa 1926. [wybrane fragmenty]
J. Chałasiński Młode pokolenie chłopów : procesy i zagadnienia kształtowania się warstwy chłopskiej w Polsce. 2. Świat życia, pracy i dążeń kół młodzieży wiejskiej z przedm. F. Znanieckiego. Warszawa 1938 [wybrane fragmenty]
St. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, Warszawa 1984 [wybrane fragmenty]
F. Znaniecki, Współczesne narody, Warszawa 1990 [wybrane fragmenty]
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: