Historyczne koncepcje ustrojowe państw Europy 4003-202HKUPE

W średniowiecznej Europie Cesarstwo Bizantyjskie podtrzymało ustrój i prawo Cesarstwa Rzymskiego w jego schyłkowej fazie. Miało jednak nowe zadanie: ochronę religii chrześcijańskiej i apostolat pośród pogan i błędnowierców. Była to monarchia absolutna (samowładztwo) z hierarchicznym rozbudowanym aparatem urzędniczym. W łacińskiej Europie nowe państwa germańskie przyjmowały najczęściej formę monarchii elekcyjnych z istotnymi uprawnieniami przedstawicielstwa (wieców) wolnych wojowników. Kompetencje władców szybko wzrastały, a rola wieców malała. Tylko w północnych krajach germańskich poza zasięgiem dawnego Cesarstwa Rzymskiego reprezentacja ogółu społeczeństwa miała dłużej rozległe uprawnienia, a w przypadku Islandii niezależna organizacja wiecowa 930-1264 obywała się bez monarchii. Część państw europejskich wczesnego średniowiecza ukształtowała się jako monarchie patrymonialne, w których jedynym źródłem władzy był dwór panującego, a terytorium mu podległe uważano za jego własność rodzinną. Na terenie państw Karolingów w 2 poł. IX w. ukształtowała się z kolei monarchia feudalna, w której władca posiadał prawa i obowiązki najwyższego seniora względem najpotężniejszych wasali. Zasada mediatyzacji przekształciła te państwa w luźny konglomerat jednostek lennych. Ustrój feudalny został wprowadzony jedynie na obszarze sukcesji karolińskiej. Inne obszary uległy mu na skutek podboju (Anglia od 1066 r., pd. Włochy od poł. XI w.) lub rekonkwisty. Skandynawia, peryferie celtyckie, Węgry, Europa słowiańska, w tym Bałkany, nigdy nie przyjęły tego ustroju. Powszechniejszy zasięg miał ustrój monarchii stanowej, kształtujący się od XIII w. Był to ustrój społeczeństwa hierarchicznego i statycznego, ale współdecydującego o swoich losach poprzez instytucje przedstawicielskie (izby stanowe) w sprawach skarbowych, politycznych i wojennych, z pewnym wpływem na prawodawstwo. Stany dysponowały odrębnym sądownictwem. Wprowadzono zasadę prawnej odrębności państwa i jego terytorium od osoby władcy. W łonie monarchii stanowych ukształtowały się historyczne narody Europy. Rozwój polityczny mógł je prowadzić w rozmaitych kierunkach: dominacji stanu szlacheckiego, monarchii parlamentarnej z cenzusem majątkowym lub scentralizowanej monarchii opartej na kompetentnej biurokracji. Tworzone w późnym średniowieczu unie regionalne, o ile łączyły narody o wyodrębnionej elicie umysłowej, ponosiły fiasko z wyjątkiem unii polsko-litewskiej, która jednak po licznym kryzysach przybrała postać państwa dualistycznego z bezapelacyjną dominacją kulturalno-językową jednego narodu: polskiego. W czasach nowożytnych przeważał ustrój monarchii absolutnej lub monarchii z ograniczoną reprezentacją stanów. Wola suwerenności dominowała w planach politycznych mocarstw i państw słabszych. Zmienne konstelacje przymierzy miały na cele zachowanie równowagi sił. Relikty ustroju feudalnego lub instytucji stanowych nie ograniczały wtedy preponderancji monarchów. Aż do rewolucji 1789 r. uważano powszechnie monarchię za porządek naturalny zgodny z wolą Bożą i odwieczną tradycją.