Teologiczne korzenie nowoczesności. Tradycja nominalistyczna od Williama Ockhama do Quentina Meillassoux 3800-TKN25-S-OG

Celem seminarium będzie zbadanie genezy myśli nowożytnej jako filozofii wyrastającej na gruncie kryzysu nominalistycznego. Kryzys nominalistyczny, który wydarzył się w późnej scholastyce, kończy epokę realizmu pojęciowego: odbiera wiarę w istnienie uniwersaliów jako stałych form porządkujących stabilny kosmos. Myśl teologiczno-filozoficzna wkracza tym samym w nową fazę, która pierwotnie wydaje się chaosem: antytezą kosmicznego ładu, który dotąd kształtował zachodnie myślenie o świecie, Bogu, i miejscu człowieka w Wielkim Łańcuchu Bytów. Bóg, przedtem będący racjonalnym zwornikiem kosmicznego porządku, jawi się teraz jako woluntarystyczny „Deus fallax”, „Bóg zwodniczy”, obdarzony nieskończoną wolą, która stoi ponad wszelkim prawem. Myśl epoki wczesno-nowożytnej kształtuje się pod naporem tego nowego wyzwania, jakim jest próba ustabilizowania kosmosu wobec widma arbitralnego Stwórcy, którego kapryśna wola może w każdej chwili odmówić mu istnienia i zakończyć „experimentum mundi” (czyli „eksperyment świata”). Tematem seminarium będzie nominalistyczna teologia filozoficzna, obecna u myślicieli, jak: W. Ockham, G. Bruno, Kartezjusz, B. Spinoza, N. Malebranche, S. Kierkegaard, A. Schopenhauer, F. Nietzsche, L. Wittgenstein, T. Adorno, H. Jonas, J. Laplanche, J. Derrida i Q. Meillassoux. Zdaniem Hansa Blumenberga, którego „Uprawomocnienie epoki nowożytnej” będzie tekstem przewodnim seminarium, tę nową myśl cechuje odejście od metafizyki i krytyczny zwrot ku epistemologii jako „pierwszej filozofii”: podczas gdy nominalistyczna metafizyka czyni problem Boga pozalogicznym, nowożytny kartezjanizm postępuje zgodnie z zasadami „logiki prowizorycznej”, która ostrożnie wyznacza granice poznania. W ten sposób też, zdaniem Blumenberga, rodzi się paradygmat naukowy, ograniczający zakres poznawczej pewności do wiedzy empirycznej. Nie znaczy to jednak, że widmo Boga zwodniczego zostaje trwale usunięte: jest ono raczej odsunięte, ale nadal obecne w stanie, jak to określa Blumenberg, „metafizyki zawieszonej”. Widmo to zatem nieustannie powraca w rozmaitych awatarach, które seminarium stawia sobie za zadanie prześledzić: od pierwszych nominalistów, w tym zwłaszczaWilliama Ockhama, który ukuł pojęcie „Deus fallax”, do ostatnich, jak Quentin Meillassoux, dla którego Ockhamowska „zwodniczość” stanowi ontologiczną cechę kosmochaosu istniejącego „bez racji i celu”. W spektrum nominalistycznym pomiędzy tymi dwoma biegunami znajdą się również takie postaci, jak: Giordano Bruno, Kartezjusz, Baruch Spinoza, Nicolas Malebranche, Soren Kierkegaard, Artur Schopenhauer, Fryderyk Nietzsche, Ludwig Wittgenstein, Theodor W. Adorno, Jean Laplanche i Jacques Derrida.

Rodzaj przedmiotu

seminaria monograficzne
ogólnouniwersyteckie

Koordynatorzy przedmiotu

Agata Bielik-Michalska

Efekty kształcenia

Nabyta wiedza: od uczestników oczekuje się 1) podstawowej orientacji w filozoficznych teoriach tradycji nominalistycznej; 2) poznanie idei i argumentów przedstawianych za i przeciw koncepcjom i pojęciom, które na gruncie tej tradycji wyrosły (Boga, świata, człowieka, etc.)

Uczestnik
- zna i rozumie na poziomie zaawansowanym funcjonalną zmianę paradygmatów: globalne osiągnięcia, teoretyczne podstawy, ogólne problemy i ich szczegółowe rekonstrukcje, które są odpowiednie dla dyscyplin naukowych i artystycznych;
- zna i rozumie główne naukowe i artystyczne tendencje, w których problemy te się pojawiają.

Nabyte umiejętności: Uczestnik
- zna i rozumie fundamentalne problemy współczesnej cywilizacji;
- potrafi dokonać krytycznej analizy rezultatów badań naukowych, prac eksperckich i twórczych oraz ocenić ich wpływ na rozwój wiedzy.

Nabyte kompetencje społeczne: Uczestnik
- potrafi wypowiadać się na specjalistyczne tematy w sposób, który umożliwia mu aktywny udział w międzynarodowej społeczności badaczy;
- potrafi rozpowszechniać rezultaty badań naukowych, także w formach popularnych;
- potrafi zainicjować debatę;
- potrafi uczestniczyć w dyskursie naukowym;
- potrafi posługiwać się obcym językiem na poziomie B2 zgodnie z Common European Framework of Reference Language Education, aby móc poruszać się w międzynarodowych środowiskach naukowych i profesjonalnych;
- jest przygotowany do krytycznej oceny osiągnięć w ramach danej dyscypliny naukowej bądź artystycznej;
- jest przygotowany do krytycznej oceny własnych osiągnięć w ramach danej dyscypliny naukowej bądź artystycznej;
- jest przygotowany, by rozpoznać istotność argumentów naukowych w rozwiązywaniu problemów tak poznawczy, jak praktycznych.

Kryteria oceniania

aktywność na zajęciach (50%), esej zaliczeniowy (50%)

Dopuszczalna liczba nieobecności podlegających usprawiedliwieniu: 2 w semestrze

Literatura

1. Kryzys nominalistyczny, czyli rozpad Wielkiego Łańcucha Bytów. Lektury: Arthur Lovejoy, The Great Chain of Being (Harvard University Press, 2011), Etienne Gilson, God and Philosophy (Yale Universty Press, 2020) (fragmenty).
2. Nominalizm, czyli “recydywa gnozy”. Lektura: Hans Blumenberg, Uprawomocnienie epoki nowożytnej (PWN, 2019) (fragmenty).
3. „Nova Era”, czyli narodziny nowoczesności. Lektura: Michael Allen Gillespie, The Theological Origins of Modernity (The University of Chicago Press, 2008) (fragmenty)
4. Duns Szkot, czyli „forma jednostkowa”: nominalism mistyczny. Lektura: Martin Jay, Magical Nominalism. The Historical Event, Aesthetic Reenchantment, and the Photograph (The University of Chicago Press, 2025) (fragmenty)
5. Złośliwy demon, czyli „Deus fallax” pod filozoficzną przykrywką: Kartezjusz czytany Ockhamem. Lektura: Hans Blumenberg, Uprawomocnienie epoki nowożytnej (PWN, 2019) (rozdział o Kartezjuszu)
6. Giordano Bruno, czyli „żywa materia”: nominalizm witalistyczny. Lektura: Ernst Bloch, Avicenna and the Aristotelian Left (Columbia University Press, 2019) (fragmenty)
7. Spinoza, czyli „modi individua”: nominalizm ekpresjonistyczny. Lektura: Gilles Deleuze, Expressionism in Philosophy: Spinoza (Zone Books, 1990) (fragmenty)
8. Malebranche, czyli „zachodni aszarytyzm”: nominalizm okazjonalistyczny. Lektura: Nicolas Malebranche, Poszukiwanie prawdy (IFIS PAN, 2019) (fragmenty).
9. Kierkegaard, czyli „zasada powtórzenia”: nominalizm egzystencjalny. Lektura: Soren Kierkegaard, Powtórzenie (WAB, 2000).
10. Kierkegaard, czyli „bojaźń i drżenie”: nominalizm fideistyczny. Lektura: Soren Kierkegaard, Bojaźn i drżenie. Dialektyczna liryka Johannesa de Silentio (Wydawnictwo Derewiecki, 2018).
11. Schopenhauer, czyli „zła wola”: nominalizm gnostycki. Lektura: Artur Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie (PWN, 2012) (fragmenty)
12. Nietzsche, czyli „Bóg-artysta”: nominalizm estetyczny. Lektura: wybrane fragmenty z pism Nietzschego (głównie „Z genealogii moralności” oraz „Tako rzecze Zaratustra”).
13. Wittgenstein, czyli „koniec objaśnienia”: nominalizm logiczny. Lektura: Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus (PWN, 2004) (Tezy 5-7).
14. Adorno, czyli „honor imienia”: nominalizm żydowski I. Lektura: Theodor W. Adorno, Dialektyka negatywna (PWN, 1986) (fragmenty).
15. Jonas, czyli “przygoda historii”: nominalizm żydowski II. Lektura: Hans Jonas, Mortality and Morality. A Search for the Good after Auschwitz (Nortwestern University Press, 1996) (fragmenty).
16. Derrida, czyli „cudowna pojedynczość”: nominalizm żydowski III. Lektura: Jacques Derrida, On the Name (Stanford University Press, 1995).
17. Laplanche, czyli “przewrót kopernikański”: syndrom nominalistyczny w psychoanalizie. Lektura: Jean Laplanche, Essays on Otherness (Routledge, 1999).
18. Syndrom nominalistyczny czyli „zależność od obcej woli”: teologia czytana Laplanchem. Lektura: Jan od Krzyża, Dark Night of the Soul (Doubleday, 2019).
19. Meillassoux, czyli „Mundus Fallax”: nominalizm ontologiczny. Lektura: Quentin Meillassoux, Po skończoności (Znak, 2020).
20. Dziedzictwo nominalistyczne i jego dalsze losy: podsumowanie (wykład kończący prowadzącej oraz prezentacje wybranych uczestników).

Więcej informacji

Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3800-TKN25-S-OG w USOSweb