Równowagi, instytucje, fałszywe przekonania. Konwersatorium z filozofii ekonomii 3800-RIFP25-K-OG

W świetle klasycznej definicji instytucji, zaproponowanej przez noblistę Douglassa Northa, instytucje to stworzone przez ludzi ograniczenia zapewniające strukturę interakcji ekonomicznych lub politycznych, będące „regułami gry” społeczeństwa (North 1991, 2016, por. także Denzau i North 1994). Istotne pytanie dotyczy ich natury (jeśli takowa istnieje).
Greif i Kingston (2011) dokonują przeglądu ujęć instytucji jako z jednej strony reguł, z drugiej natomiast równowag. Pierwsze podejście kładzie nacisk na problem egzekwowania instytucji-reguł jako niezależny od ich powstania i treści. Równowagowe ujęcia tymczasem skupiają się na koordynacyjnym wymiarze normy, gdzie dostateczną przyczyną jej trwania jest oczekiwanie pewnych działań ze strony pozostałych uczestników danej sytuacji społecznej (za przykład mogą do pewnego stopnia posłużyć reguły ruchu drogowego). Instytucje cechuje ponadto ściśle performatywny charakter, związany z uznawaniem czegoś za coś (np. metalowych krążków za monety umożliwiające wymianę dóbr) (Bloor, 1994). Podejmowane są próby syntezy tych podejść, próbujące uczynić zadość zarówno normatywnemu, jak i koordynacyjnemu charakterowi instytucji (por. Hindriks i Guala 2014, Hindriks 2022 oraz krytyka: Searle 2015).
Innym zasadniczym pytaniem jest ich status: na ile redukowalne są one do stanów mentalnych kierujących się nimi osób. Temu podejściu bliższe jest ujęcie Johna Searle’a (2005), podczas gdy bardziej eksternalistyczne stanowiska traktują instytucje (adaptując tezę Chalmersa) jako rozszerzenie ludzkiego umysłu, umożliwiające pewne procesy poznawcze (Petracca i Gallagher 2020). Za przykład przemawiający na rzecz stanowiska eksternalistycznego, przeczącego możliwości redukcji instytucji do treści stanów umysłowych i przyznającego im co najmniej emergentny byt, może posłużyć instytucja pieniądza. W zależności od nośnika – tego, czy mamy do czynienia z pieniądzem fizycznym czy elektronicznym – inny może być wpływ interakcji z nim na skłonność do ryzyka lub gotowość poniesienia pewnych kosztów. Przy uznaniu możliwości redukcji do treści umysłów, twierdzą eksternaliści, dwoistość tego rodzaju nie mogłaby zajść.
Przekonania i ich rola wobec (nie)racjonalnego działania od dawna znajdują się w centrum zainteresowania ekonomistów (również tych o niekoniecznie filozoficznym zapleczu intelektualnym). Tradycyjnie założenie, wedle którego podmioty ekonomiczne aktualizują swoje przekonania zgodnie z twierdzeniem Bayesa, bywa podważane nie tylko przez wnioski płynące z eksperymentalnych badań w ramach ekonomii behawioralnej. Różnorodne podejścia do ograniczonej racjonalności (bounded rationality) dostarczają wytłumaczeń rzekomych odstępstw od maksymalizacji użyteczności, rzucając więcej światła na pozornie nieosiągalne lub nieoptymalne równowagi w interakcjach toczących się między podmiotami ekonomicznymi. Pozwala to lepiej zrozumieć narodziny czy funkcje konwencji i zwyczajów, czyli instytucji, oraz ich związku z ludzką racjonalnością.
Formalne podejście rozwijane przez mikroekonomistę Rana Spieglera wykorzystuje grafy przyczynowe do modelowania agentów posługujących się różnymi, niekoniecznie prawdziwymi narracjami przyczynowymi do wyjaśniania interesujących ich zjawisk (Spiegler 2016, Eliaz i Spiegler 2020). Nawet działając w oparciu o fałszywą narrację (model), dany podmiot może nie być zdolny by znaleźć dowody przemawiające na jej niekorzyść. Podobnie Piketty (1995) pokazuje, w jaki sposób preferencje dotyczące polityki redystrybucyjnej i przekonania na temat mobilności społecznej mogą się wzajemnie warunkować poprzez pętlę zwrotną (feedback loop).
Omawiając klasyczne dla teorii gier pojęcie potwierdzającej się równowagi (self-confirming equilibrium - SCE), jego autorzy, Drew Fudenberg i David Levine, zestawiają je z wnioskami płynącymi z Krytyki Lucasa (Fudenberg, Levine 2009). W świetle SCE fałszywe przekonania na temat niewypróbowanej ścieżki gry mogą znaleźć potwierdzenie w generowanych w grze danych i tym samym prowadzić do równowagi, uniemożliwiając własną falsyfikację. Z kolei według Krytyki Lucasa naiwna analiza przeprowadzana na podstawie historycznych danych może prowadzić do wdrożenia polityki zaburzającej relację, na podstawie której wyciągnięto wnioski. Oba typy błędnych przekonań różnią się tempem ich korekty w przypadku umożliwienia graczom randomizowanych eksperymentów przy wyborze strategii.
Stanowiące podstawę regularnych praktyk (potencjalnie fałszywe) przekonania, umiejscawiające działające jednostki w ramach pewnych równowag ściśle powiązane są z zagadnieniem reguł. To w Wittgensteinowskim problemie kierowania się regułą historyczka nauki Lorraine Daston widzi nowoczesny odpowiednik starego problemu odnoszenia się uniwersaliów do partykulariów, oddzielony w czasie długotrwałym procesem przemiany rozumienia reguł. Jej zdaniem jedna z kluczowych dla dzisiejszej cywilizacji zmian odbyła się poprzez przejście od nasyconego kontekstualnie rozumienia reguły jako modelu do abstrakcyjnego, niezwiązanego z kontekstem algorytmu. Nawet samo pojęcie algorytmu jeszcze według średniowiecznych podręczników do arytmetyki niosło ze sobą silnie kontekstualny bagaż (Daston 2022).
Blisko tej problematyki znajdują się instytucjonalistyczne odczytania problemu kierowania się regułą, kładące nacisk na zbiorowy i samozwrotny charakter reguł jako instytucji. Dostrzec w nich można (co pierwszy zrobił Kripke) zasadniczą analogię z Misesowskim argumentem przeciwko możliwości racjonalnej kalkulacji cenowej w systemie cen kontrolowanych (Bloor 2002). Formalne narzędzia do analizy tego problemu zapewnia zaś siatka pojęciowa teorii gier (Hedoin 2016).