Zwierzęta w literaturze I 3700-KON4-AZ

W ramach zajęć studenci zapoznani zostaną z wybranymi dziełami literatury piękn¬¬¬¬ej, reprezentującymi różne gatunki i epoki literackie, w których przedstawienia zwierząt i ludzko zwierzęcych relacji oddziałują na rozumienie kulturowych uwarunkowań rzeczywistości pozaliterackiej.

Zajęcia opierają się na przykładach należących do europejskiego kręgu kulturowego ze szczególnym uwzględnieniem literatury polskiej. Podczas analizy tekstów i dyskusji wokół nich omówione zostaną główne problemy literackich przedstawień zwierząt mieszczące się w ramach następujących bloków tematycznych: dychotomia kultura-natura, antropocentryzm i jego krytyka, bajka zwierzęca i jej współczesne oblicza, historia relacji między ludźmi i zwierzętami.

Studenci będą zachęcani do analitycznego i krytycznego spojrzenia na omawiane lektury, samodzielności w formułowaniu argumentów podczas dyskusji, a także nauczą się rozpoznawać te teksty, które problematyzują czy nawet zmieniają kulturowy wizerunek zwierząt lub mają do zaproponowania coś nowego dla interpretacji światowej i polskiej literatury.
Przebieg zajęć:
Wprowadzenie: Literatura a zwierzęta – wielość tematów, problemów i zagadnienie interpretacji (2 h)
I Dychotomia kultura i natura – funkcjonowanie pojęć, sposoby ich przedstawiania i rozumienia w literaturze (6 h)
1. Zdefiniowanie pojęć „kultura” i „natura”; „kultura – natura” jako klasyczna opozycja w myśli Zachodu i sposoby jej przewartościowania (zalecana lektura: Kultura a natura Jana Gwalberta Pawlikowskiego). Interesować nas będzie jak funkcjonują zwierzęta w ramach tej opozycji za pośrednictwem literatury. Przeczytamy fragmenty książki Pisarze w zwierzyńcu Janiny Abramowskiej, która zaproponowała uporządkowanie problematyki zwierzęcej w literaturze. Zastanowimy się nad różnicą terminów „natura” i „przyroda”, a także nad nowymi propozycjami ujęcia relacji między kulturą i naturą wynikającymi z reinterpretacji kluczowych dla cywilizacji Zachodu źródeł (lektura: fragment z Reinventing Eden. The fate of nature in Western culture Carolyn Merchant). Ponadto zastanowimy się, na jakiej podstawie wyodrębnia się kultury zwierząt i co w skutek tego ulega zmianie w samym rozumieniu kultury (lektura dodatkowa: The Question of animal culture pod redakcją Kevina Lalanda i Bennetta Galefa).
2. Opozycja człowiek – zwierzę jako odmiana opozycji kultura – natura. Na przykładzie Folwarku zwierzęcego George’a Orwella i części czwartej Podróży Guliwera Jonathana Swifta (Podróż do kraju Houyhnhnmów) prześledzimy odwrócenie tej relacji i zastanowimy się nad jej znaczeniem.
II Antropocentryzm i przykłady jego krytyki w literaturze
(6 h)
1. Za i przeciw antropomorfizacji zwierząt; humanizm a antropocentryzm. Zastanowimy się nad pułapkami lektury antropocentrycznej i sposobami jej unikania. Na przykładzie Czerwonego Piotrusia Franza Kafki przyjrzymy się gatunkowi najbliższemu człowiekowi pod względem biologicznym – szympansowi i niebezpieczeństwami przedstawiania zwierząt jako podobnych do ludzi.
2. Literatura wrażliwa na krzywdę zwierząt. Na przykładzie tekstów Johna Maxwella Coetzee, Witolda Gombrowicza i Fiodora Dostojewskiego przeanalizujemy jakie kwestie etyczne w relacjach ludzi ze zwierzętami poruszane są w literaturze.
3. Zwierzęta w poezji. Na przykładzie wybranych utworów (Tygrys Williama Blake’a, Oczy tygrysa Tytusa Czyżewskiego, Wąż D.H. Lawrence’a) zadamy pytanie o status dzikich zwierząt dawniej i dziś. Interesować nas będzie rola, jaką w postrzeganiu dzikości zwierząt odgrywają fascynacja i strach.
III Bajka zwierzęca i jej oddziaływanie na literaturę (6 h)
1. Historia i charakterystyka gatunku; średniowieczne bestiariusze a bajka zwierzęca; zastosowanie antropomorfizacji, alegorii i symboliki zwierząt. Bajka zwierzęca to najczęściej kojarzony gatunek literacki, w którym występują zwierzęta. Zastanowimy się, jak zwierzęta pokazywano w najdawniejszych bajkach Ezopa, La Fontaine’a, Ignacego Krasickiego i Jana Ursyna Niemcewicza; kiedy przełamywano konwencję bajki dydaktycznej (np. La Fontaine w bajce Dwa szczury, lis i jajo). Na przykładzie współczesnej baśni Nagle w głębi lasu Amosa Oza przedstawimy ewolucję gatunku, który współcześnie czerpie inspirację z human-animal studies.
2. Zagadnienie języka i mowy zwierząt. W literaturze nawiązującej do bajki zwierzęcej znajdujemy przykłady udzielania głosu zwierzętom, np. za pośrednictwem poezji wrażliwej na inne języki (Cyprian Norwid, Ostatnia z bajek) lub fikcji traktującej zwierzęta mówiące na równych prawach z ludzkimi bohaterami (Michaił Bułhakow, Serce psa). Poszukamy odpowiedzi na pytanie: gdyby zwierzęta umiały mówić naszym językiem, co by nam teraz powiedziały?
3. Antropomorfizacja zwierząt w literaturze dziecięcej – czemu służy, jak wpływa na postrzeganie zwierząt (lektura pomocnicza: Bruno Bettelheim, Cudowne i pożyteczne), czy możliwe są nieantropomorficzne reprezentacje zwierząt w literaturze dla dzieci? Omówimy próby przyjęcia zwierzęcej perspektywy i odejścia od antropomorfizmu na przykładzie utworu o lisie p.t. Pax Sary Pennypacker.
IV Historia relacji ludzi ze zwierzętami. Wpływ zwierząt na ludzką historię i pamięć (8 h)
1. Wokół konfliktu i współpracy – funkcja narracji w historii ludzi i zwierząt. Omawiamy Księgę dżungli Rudyarda Kiplinga i Moby dicka Hermana Melville’a.
2. Historia łowiectwa; krytyka łowiectwa z perspektywy animal studies; polowanie a inicjacja w męskość na przykładzie Doliny Issy Miłosza i Niepokonanego Ernesta Hemingwaya (lektura dodatkowa: Walka byków Henryka Sienkiewicza i Los toros Władysława Reymonta). Poszukamy odpowiedzi na pytanie jak płeć biologiczna i kulturowa może definiować nasze relacje ze zwierzętami i jaką rolę pełni w ich zmianach. Czy istnieje związek między emancypacją kobiet a wyzwoleniem zwierząt i innymi społecznymi ruchami wyzwoleńczymi? Dyskusję tę uzupełnimy lekturą powieści Olgi Tokarczuk Prowadź swój pług przez kości umarłych.
3. Bohater zwierzęcy; bohater literacki a historyczny. Zastanowimy się czy literatura może być źródłem pamięci o zwierzętach będących bezpośrednio i pośrednio częścią ludzkiej historii jak fikcyjna klacz Lotna z opowiadania Wojciecha Żukrowskiego pod tym samym tytułem, która brała udział w kampanii wrześniowej 1939. Zapoznamy się z perspektywą historii zwierzęcej odróżnianej od historii antropocentrycznej, która szczególnie w pierwszej wojnie światowej dopatruje się hekatomby zwierząt (lektura pomocnicza: fragmenty Zwierzęcego punktu widzenia i Zwierząt w okopach Erica Barataya). Pokażemy, kiedy literatura upamiętnia zwierzęcych bohaterów (wiersz Naprzód pies Zbigniewa Herberta) a kiedy zniekształca ich losy (historia niedźwiedzia Wojtka przygarniętego podczas drugiej wojny przez żołnierzy armii generała Andersa, bohatera kilku opowieści dla dzieci).
Podsumowanie i omówienie prac zaliczeniowych (2h)