Tradycja bizantyńsko-ruska w polskiej kulturze 3700-AL-TBR-OG

Konwersatorium poświęcone jest rozległej, acz dość powszechnie niedostrzeganej (niekiedy także celowo ignorowanej) obecności różnorodnych elementów tradycji bizantyńsko-ruskiej w kulturze polskiej, ze szczególnym uwzględnieniem okresu staropolskiego. Fenomen tradycji bizantyńsko-słowiańskiej, generalnie odrzuconej ze względu na dramatyczne losy państwa i narodu w wieku XVIII-XIX (ze względu na oczywistą asocjację z opresyjną polityką rosyjskiego prawosławia, odwołującego się do teorii „Moskwy – III Rzymu”), ukazany zostanie w szerokim aspekcie cywilizacyjnym, charakterystycznym dla monarchii piastowskiej i państwowości polsko-litewskiej, rozpiętej między Zachodem i Wschodem. Wyrastające z wielowiekowego polsko-ruskiego sąsiedztwa, ugruntowanego imponującą liczbą związków dynastycznych miedzy Piastami i Rurykowiczami, zjawisko to zostanie skonfrontowane z ugruntowanym w historiografii dogmatem o wybitnym znaczeniu dla całego regionu środkowo-wschodnio-europejskiego schizmy 1054. Doświadczenie polskiego pośrednictwa w unijnych rokowaniach Daniela halickiego (1253) i zabiegi Kazimierza Wielkiego w Konstantynopolu o odnowienie metropolii kościelnej dla „regnum Russiae” pozwalają na precyzyjne określenie miejsca katolickiej monarchii na peryferiach bizantyńskiej ekumeny. Osobne miejsce zajmie w naszych poszukiwaniach problem obecności politycznej i cywilizacyjnej tradycji cesarstwa Romajów w kulturze I Rzeczypospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem specyfiki WXL i ziem ruskich. Wreszcie – poprzez analizę zjawisk literackich i artystycznych – spróbujemy określić zasięg i rzeczywisty wymiar tradycji bizantyńskiej w kulturze staropolskiej, w kategoriach spuścizny cywilizacyjnej rodzimej dla ogromnych rzesz poddanych Rzeczypospolitej w XVI-XVII ww. Z kolei analiza zjawisk religijnych odnosić się będzie do przewlekłego sporu o sukcesję carogrodzką miedzy wyznawcami konkurujących ze sobą „starodawnych religii greckich” – prawosławnymi i unitami.
Zjawiska kulturowe będą interpretowane w aspektach historycznym, literackim i artystycznym, z uwzględnieniem zabytków architektury i malarstwa oraz muzyki. Ukazany zostanie imponujący dorobek kulturowy „polskiego prawosławia”, odwołujący się do wierności bizantyńskiej tradycji, ale zarazem pozostający w głębokim i permanentnym dialogu z kulturą łacińskiego Zachodu. W szerokim zakresie zostaną uwzględnione tradycja bizantyńska i ruska w życiu religijnym Rzeczypospolitej oraz związki z kulturą innych krajów bizantyno-słowiańskiego kręgu cywilizacyjnego (Moskwa, Bałkany) oraz Orientu. Ukazane zostaną również rozliczne interakcje między światem łacińskim i bizantyńskim, wnoszące do polskiej kultury religijnej zjawiska o znaczeniu fundamentalnym (kult prawosławnych ikon, wizerunki maryjne – polskie hodegetrie, fenomen bizantyńskiej hymnografii etc.). Obejmując obszar interdyscyplinarny, konwersatorium może być interesujące dla kulturologów, historyków, historyków sztuki oraz neofilologów.

Wskazane i omówione zostaną również aktualne tendencje metodologiczne dla omawianej problematyki w historiografii rodzimej i zagranicznej.

Rodzaj przedmiotu

ogólnouniwersyteckie

Założenia (opisowo)

Ukończenie I stopnia studiów humanistycznych. Ogólna wiedza o historii kultury Polski i Europy Wschodniej w epoce średniowiecznej i nowożytnej Umiejętności analizy i interpretacji utworów literackich lub dzieł sztuki Znajomość języka obcego Szerokie spektrum kompetencji studentów (filozofia, historia sztuki, historia muzyki, archeologia) będzie wartością dodaną, gdyż umożliwi szeroki ogląd obserwowanych zjawisk.

Koordynatorzy przedmiotu

Hieronim Grala

Efekty kształcenia

Wiedza. Student
K_W01: ma poszerzoną i pogłębioną wiedzę o miejscu i roli nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych w kulturze
K_W02: zna i stosuje terminologię nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych
K_W03: zna i rozumie zależności pomiędzy dyscyplinami nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych
K_W04: zna i stosuje metody analizy i interpretacji tekstów naukowych
K_W05: ma wiedzę o najnowszych metodach badań interdyscyplinarnych w naukach humanistycznych, społecznych i przyrodniczych
K_W06: zna i stosuje różne metody analizy i interpretacji dzieł artystycznych
K_W07: zna zasady komunikacji naukowej w zakresie nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem znajomości prawa własności intelektualnej
K_W08: zna współcześnie stosowane metody interpretacji tekstów kultury
K_W10: rozumie powiązania między działaniami twórców kultury i przedsiębiorców a dynamiką zmian społecznych
Umiejętności. Student
K_U01: potrafi samodzielnie selekcjonować informacje pochodzące z różnych źródeł naukowych, popularnonaukowych, publicystycznych i innych oraz dokonać ich krytycznej oceny
K_U02: potrafi samodzielnie dobrać i zastosować odpowiednie narzędzia badawcze do analizy dzieł sztuki oraz tekstów naukowych i materiałów wizualnych
K_U03 potrafi samodzielnie opracować (z zachowaniem zasad ochrony własności intelektualnej) i zaprezentować wyniki swojej pracy naukowej i badawczej
K_U04: potrafi samodzielnie sformułować problem badawczy w zakresie nauk humanistycznych
K_U05: wykorzystuje interdyscyplinarne metody i narzędzia badawczych do analizy zjawisk kultury
K_U07: przygotowuje prace pisemne spełniające wymogi stawiane pracom akademickim z wykorzystaniem narzędzi cyfrowych oraz z zachowaniem zasad ochrony własności intelektualnej
K_U08: potrafi samodzielnie zanalizować tekst naukowy z dziedziny nauk humanistycznych, w języku polskim oraz w wybranym języku obcym
K_U09: posługuje się wybranym językiem obcym na poziomie B2+
K_U10: potrafi przygotować wystąpienie ustne, uwzględniając potrzeby odbiorców
Kompetencje społeczne. Student
K_K02: jest gotów do dynamicznego rozwoju naukowego w obrębie nauk humanistycznych, oraz śledzi nowe metody i paradygmaty badawcze
K_K03: ma kompetencje w zakresie wyboru najwłaściwszych środków służących do realizacji samodzielnie podjętych zadań
K_K05: szanuje zasady tolerancji i wykazuje wrażliwość wobec różnic kulturowych
K_K06: szanuje dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze
K_K07: ma poszanowanie dla różnorodności kulturowej i przyrodniczej

Kryteria oceniania

Na ocenę składają się:
- systematyczna obecność na zajęciach,
- znajomość interpretowanych na zajęciach tekstów,
- aktywność podczas dyskusji, a także (fakultatywne) wystąpienia indywidualne studentów.
Dopuszczalna liczba nieobecności wynosi dwie.
Trzecia i czwarta nieobecność wymagają indywidualnego zaliczenia zajęć.
Pięć i więcej nieobecności powoduje niezaliczenie zajęć i konieczność ich powtarzania.

Literatura

Literatura zalecana do przygotowania się do zajęć (wybór)
(Fragmenty dzieł i opracowań na dane zajęcia zostaną przedstawione i w miarę możności udostępnione sukcesywnie)
A.Borkowski, Patriarchaty wschodu w dziejach Rzeczypospolitej (1583-1601). Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku , 2014.
Byzantium, New Peoples, New Powers: The Byzantino Slav Contact Zone from the Ninth to the Fifteenth Century, ed. by Kaimakakamova M., Salomon M., Rozycka Smorag M., Cracow 2007
Byzanz und Ostmitteleuropa 950-1453: Beitrage zu einer table-ronde des XIX International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996. Hsg. Prinzing, Günter, Salamon, Maciej, Wiesbaden 1999
Chrześcijaństwo Rusi Kijowskiej, Białorusi, Ukrainy i Rosji (X-XVII wiek), red. Jerzy Kłoczowski, Kraków: Wydawnictwo PAU 1997
K. Chodynicki, Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370–1632. Warszawa1934
M. Dżega, Obrońca wiary niechcianej. Życie i działalność egzarchy tronu patriarszego Konstantynopola arcydiakona Nikifora Paraschesa-Kantakuzena (1537-1599), Warszawa 2014.
J. Fried, Otton III i Bolesław Chrobry. Miniatura dedykacyjna
z Ewangeliarza z Akwizgranu, zjazd gnieźnieński a królestwa polskie i węgierskie. Analiza ikonograficzna i wnioski historyczne, tłum. Elżbieta Kaźmierczak i Witold Leder. Warszawa 2000.
A. Gil, I. Skoczylas Kościoły Wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji: Metropolia Kijowska w latach 1458-1795, Lublin: IEŚW 2014
J. Kiaupienė, Between Rome and Byzantium. The Golden Age of the Grand Duchy of Lithuania’s Political Culture. Second Half of the Fifteenth Century to First Half of the Seventeenth Century, translated by Jade Will, Boston: Academic Studies Press, 2019
M.P. Kruk, Zachodnioruskie ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem w wieku XV i XVI, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000;
- idem, (współautorzy: Aleksandra Sulikowska-Gąska, Marcin Wołoszyn), Sacralia ruthenica: early Ruthenian and related metal and stone items in the National Museum in Cracow and the National Museum in Warsaw, tł. Anna Kinecka oraz Alicja Brodowicz-Transue i Jadwiga Szczupak, Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne 2006;
- idem, Ikony-obrazy w świątyniach rzymsko-katolickich dawnej Rzeczypospolitej, Kraków: Collegium Columbinum 2011.
K. Kuczara, Grecy w Kościołach wschodnich w Rzeczypospolitej (1585–1621), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2012
B. Gudziak Kryzys i reforma: metropolia kijowska, patriarchat Konstantynopola i geneza unii brzeskiej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2008
G. Mickūnaitė, Maniera Greca in Europe’s Catholic East: On Identities of Images in Lithuania and Poland (1380s–1720s), Amsterdam Univertsity Press 2023
A.Naumow, Wiara i historia. Z dziejów literatury cerkiewnosłowiańskiej na ziemiach polsko-litewskich (1996);
- idem, Domus divisa. Studia nad literaturą ruską w I Rzeczypospolitej (2002)
A. Nowicka-Jeżowa, Barok polski między Europą i Sarmacją. Profile i zarysy całości, Warszawa 2009-2011.
G. Prinzing, Bizantyńskie aspekty średniowiecznej historii Polski , Xenia Posnaniensia 5 (Poznań, 1994).
The Reception of Byzantium in European Culture since 1500. (Eds.) Marciniak, P., & Smythe, D.C. Routledge 2016
Rome, Constantinople and Newly-Converted Europe: archeological and historical evidence, ed. by Maciej Salamon, Marcin Wołoszyn in coop. with Matthias Hardt, Mirosław P. Kruk, Aleksandra Sulikowska-Gąska, Kraków – Leipzig 2012;
A.Różycka-Bryzek, Bizantyńsko-ruskie malowidła w kaplicy zamku Lubelskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1983;
- eadem, Freski bizantyńsko-ruskie fundacji Jagiełły w kaplicy Zamku Lubelskiego, Lublin: Muzeum Lubelskie - Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej 2000 (Wyd. 2 - red. Magdalena Janik - Lublin: Muzeum Lubelskie 2012).
- eadem, Bizantyńskie malarstwo jako wykładnia prawd wiary. Recepcja na Rusi - drogi przenikania do Polski, w: Chrześcijańskie dziedzictwo bizantyńsko-słowiańskie. VI Kongres Teologów Polskich, Lublin 12-14 IX 1989, pod red. ks. Adama Kubisia, ks. Mariana Ruseckiego, Lublin 1994, KUL, s. 51-67.
- eadem, Bizantyńsko - ruskie malowidła ścienne w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu (1470), „Studia do dziejów Wawelu” 3 (1968);
- eadem, Bizantyńsko - ruskie malowidła ścienne w kolegiacie wiślickiej, „Folia Historiae Artium” 2 (1965), s. 47-82;
- eadem, Echa tradycji antycznych w bizantyńsko - ruskich malowidłach ściennych Sandomierza i Lublina [w:] Ars auro prior. Studia Joanni Białostocki sexagenario dicata, pod. red. P. Skubiszewskiego i innych, Warszawa 1981.
M. Salamon, "Amicus" or „hostis"? Boleslav the Valiant and Byzantium, „Byzantinoslavica", 54 (1993), s. 114-121
J. Stradomski, Spory o „wiarę grecką" w dawnej Rzeczypospolitej, Kraków 2003;
- idem, Rękopisy i teksty. Studia nad cerkiewnosłowiańską kulturą literacką Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Polskiej do końca XVI w., (Krakowsko-Wileńskie Studia Slawistyczne 10), Kraków 2014.
I. Ševčenko, Ukraina między Wschodem a Zachodem, Warszawa: OBTA 1996.
J. Sokołowska, Dwie nieskończoności. Szkice o literaturze barokowej Europy, Warszawa 1978.
T. Ulewicz Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w.; Zagadnienie sarmatyzmu w kulturze polskiej. (Problematyka ogólna i zarys historyczny), Kraków 2006.
Unia Lubelska - dziedzictwo wielu narodów, red. Andrzej Gil, Lublin: Towarzystwo Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej - Instytut Europy Środkowo-Wschodniej 2010.
T. Wasilewski, Bizantyńska symbolika zjazdu gnieźnieńskiego i jej prawno-polityczna wymowa, Przegląd Historyczny 57 (1966), z.1-14 1966;
- idem, Le couronnement d’un prince vassal à Byzance et sa signification juridique et politique, Jahrbuch der Österreichische Byzantinistik 32/2 (Akten II/2), 1982, p. 373 383,
- idem, La couronne royale. Symbole de dépendance à l’époque du haut Moyen Âge. Les deux couronnements de Boleslas le Vaillant prince de Pologne, La Pologne au xve Congrès international des sciences historiques à Bucarest, (red.) St. Bylina, Wrocław 1980, s. 25–50,

Więcej informacji

Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3700-AL-TBR-OG w USOSweb