Mądrzy jak wężowie, prości jak gołębice. Pierwsi jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów 3700-AL-MJW-OG

Ok. 1565-1566 r. Stanisław Grodzicki, wówczas poznański kupiec, hulaka i utracjusz, a wkrótce gorliwy jezuita, zetknął się z przedstawicielami Towarzystwa Jezusowego – nowego zakonu dynamicznie rozwijającego się w Europie i państwie polsko-litewskim. Swoje doświadczenie pierwszego bezpośredniego kontaktu Grodzicki ujął cytatem za Ewangelią św. Mateusza – nie miał wątpliwości, że oto „ujrzał mężów apostolskich: mądrych jako wężowie i prostych jako gołębice”. Mądrość czy roztropność (prudentia) oraz prostota czy nawet naiwność (simplicitas) jawiły się jako niezbędne w skutecznej działalności apostołów posłanych przez Jezusa z Nazaretu „między wilki” oraz naśladujących ich jezuickich misjonarzy wśród ludów „Nowego” i „Starego” Świata. Prostota decydowała o osobistej wiarygodności jezuitów i szczerości głoszonej przez nich nauki, roztropność umożliwiała zaś dostosowanie formy jej przekazu i działalności zakonu do warunków lokalnych. Sprawne łączenie pozornie przeciwstawnych wartości – oraz nurtów intelektualnych, jak np. tomistyczna teologia scholastyczna i retoryczny humanizm renesansowy – przekładało się na popularność Towarzystwa w państwie polsko-litewskim, lecz było też powodem zarzutów o fałszywość, hipokryzję i koniunkturalizm. To one m.in. doprowadziły do (czasowej) kasaty zakonu w 1773 r. i do dzisiaj stanowią komponent dawnych i nowych stereotypów.

Wielowiekowa żywotność przeciwstawnych ocen działalności Towarzystwa Jezusowego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów świadczy o istotnej roli, jaką odegrali w dziejach jej kultury. Sprowadzeni do Polski w 1565 r. – w okresie wzmożonej działalności reformacyjnej i trudnej sytuacji Kościoła katolickiego – prowadzili działalność misjonarską, duszpasterską, edukacyjną i charytatywną, współtworząc i popularyzując nowe modele indywidualnej i wspólnotowej dewocji, formowali szlachecką młodzież w duchu wykształcenia humanistycznego; słowem (kaznodziejskim) i pismem (w językach łacińskich i „ludowych”) bronili „katolickiej prawdy” przeciw „zgubnym herezjom”; zostawali teologami, kaznodziejami i spowiednikami wpływowych decydentów i monarchów, wywierając wpływ na najwyższe kręgi władzy. W znacznej mierze przyczynili się do zwycięstwa katolicyzmu w państwie polsko-litewskim, współtworząc tym samym wczesnonowożytną katolicką kulturę polską, której treści przekazywali kolejnym pokoleniom uczniów swoich kolegiów.

Celem kursu jest zapoznanie uczestników/czek z działalnością Towarzystwa Jezusowego w państwie polsko litewskim w okresie od 1565 r. do poł XVII w. (tj. od wprowadzenia jezuitów do Polski, przez okres formowania i konsolidacji kulturowego programu Towarzystwa i jego struktur administracyjnych, po niszczące wojny lat 1650). Podczas kolejnych spotkań omawiać będziemy źródła historyczne (w języku polskim: współczesne edycje i tłumaczenia oraz stare druki) i, w odniesieniu do kontekstu kulturowo-religijnego Pierwszej Rzeczypospolitej, rozważać poszczególne sfery aktywności jezuitów w aspektach: programowej refleksji nad celami i metodami; praktycznej realizacji, a wreszcie – pozytywnych i negatywnych ocen formułowanych w epoce (zarówno przez katolików, jak i protestantów; zob. Zakres tematów w częśći B). Wychodząc od rozpoznania Grodzickiego, poszukiwać będziemy odpowiedzi na pytania, w jaki sposób jezuici łączyli mądrość i prostotę, czy ich propozycje były wiarygodne dla chrześcijan, wreszcie: jaką rolę jezuici odegrali w formowaniu nowożytnej kultury polskiej.

W ramach konwersatorium rozwijane będą umiejętności studentów/ek w zakresie interdyscyplinarnej analizy i interpretacji źródeł tekstowych przy uwzględnieniu ich pierwotnych historyczno-kulturowych kontekstów – które należy najpierw trafnie rozpoznać i adekwatnie zrekonstruować. Rozumienie dziedzictwa kultury intelektualnej i religijnej wczesnej nowożytności pozwoli podjąć krytyczną refleksję nad jego współczesnym oddziaływaniem i interpretacjami, z poszanowaniem wagi tych procesów dla konstruowania tożsamości narodowych i wyznaniowych.

Nakład pracy studenta:
- 30 godzin uczestnictwa w konwersatorium,
- 60 godzin pracy własnej (potrzebne do osiągniecia założonych efektów kształcenia).

Rodzaj przedmiotu

ogólnouniwersyteckie

Założenia (opisowo)

Znajomość języka angielskiego pozwalająca na lekturę tekstów naukowych i artystycznych.

Koordynatorzy przedmiotu

Tadeusz Rubik

Efekty kształcenia

Po ukończeniu konwersatorium absolwent/ka:
K_W01 – Zna podstawową terminologię nauk humanistycznych i rozumie ich rolę w kulturze;
K_W05 – Zna podstawowe metody analizy i interpretacji tekstów kultury;
K_W07 – Zna najważniejsze metody badań interdyscyplinarnych;
K_U01 – Potrafi selekcjonować oraz dokonać krytycznej oceny informacji pochodzących z różnych źródeł naukowych, popularnonaukowych, publicystycznych i innych;
K_U02 – Potrafi dokonywać analizy dzieł sztuki oraz tekstów naukowych i materiałów źródłowych za pomocą odpowiednich narzędzi badawczych;
K_U03 – Potrafi skontekstualizować dzieło kultury w odniesieniu do czasu jego powstania i momentu lektury;
K_U04 – Potrafi sformułować problem badawczy;
K_U011 – Potrafi przygotować wystąpienie ustne uwzględniające potrzeby odbiorców;
K_K04 – Ma kompetencje w zakresie wyboru najwłaściwszych środków służących do realizacji wskazanych zadań;
K_K07 – Przestrzega zasady tolerancji, rozumie dziedzictwo kulturowe i ma poszanowanie dla różnic kulturowych;
K_K08 – Docenia bogactwo kultury;
K_K10 – Szanuje etyczny wymiar badań naukowych.

Kryteria oceniania

1. Podstawą zaliczenia konwersatorium jest:
a) obecność na zajęciach (student/ka ma prawo do dwóch nieobecności);
b) przygotowanie do zajęć (zapoznanie się z lekturami);
c) aktywny udział w dyskusjach;
e) przygotowanie zaliczeniowej wypowiedzi (prezentacji) przedstawiającej samodzielną analizę i interpretację wybranego problemu z zakresu działalności Towarzystwa Jezusowego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Temat wypowiedzi i bibliografia będą uprzednio uzgadniane z prowadzącym.

2. Kryteria oceny przygotowanej przez studenta wypowiedzi
- sformułowanie problemu lub pytania badawczego i związek wypowiedzi z tematem;
- samodzielność, wnikliwość i kulturowy charakter interpretacji;
- sposób wykorzystania źródeł i stanu badań (bibliografii);
- kompozycja wypowiedzi (celowość, logika, przejrzystość).

3. Ocena końcowa uwzględnia:
- obecność na zajęciach i przygotowanie do nich (20% oceny końcowej);
- aktywny udział w zajęciach (20% oceny końcowej);
- wypowiedź zaliczeniową studenta/ki (60% oceny końcowej).

Literatura

Lektury omawiane na zajęciach (we fragmentach; źródła łacińskie w tłumaczeniu na język polski):

Bembus Mateusz, Antitemiusz. Jezuicki dramat szkolny, wyd. J. Barfield, tłum. Leon Joachimowicz, Warszawa 1957.
Grodzicki Stanisław, Prawidło wiary heretyckiej […], Wilno 1592.
Hińcza Marcin, „Plęsy Anjołów” Marcina Hińczy – edycja krytyczna, wyd. Alicja Bielak, Warszawa 2019.
Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej XXXIV oraz Normy uzupełniające zatwierdzone przez tę samą kongregację, Kraków 2001.
Kronika jezuitów poznańskich (młodsza), oprac. Ludwik Grzebień, J. Wiesiołowski, tłum. Korneliusz Kaczor, t. 1, Poznań 2004.
Litterae annuae [wybór z włoskich edycji XVII-wiecznych].
Maldonado Juan, Oratio I: Domini Iohannis Maldonati oratio, cum suam theologiam aggrederetur [ineunte Octobri mense, anni 1565], w: Romuald Galdos (wyd.), Miscellanea de Maldonato, Madrid 1947, s. 49-65.
Monita secreta Societatis Jesu to jest Rady tajemne Towarzystwa Jezusowego […], [Hieronim Zahorowski?], tłum. anonimowe, rękopis Biblioteki Kórnickiej BK 103 lub inny przekład na język nowożytny.
Ratio atque institutio studiorum SJ czyli Ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego (1599), oprac. Kalina Bartnicka, Tadeusz Bieńkowski, Warszawa 2000.
Skarga Piotr, Kazania sejmowe [dowolna edycja współczesna].
Skarga Piotr, Kazania na niedziele i święta, Kraków 1596.
Sygański Jan (wyd.), Korespondencya księdza Jakuba Wujka z Wągrowca z lat 1569-1596, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, cz. 1, 1917, 44, s. 295-359; cz. 2: ciąg dalszy, 1918, 45, s. 125-160; cz. 3: dokończenie, 1919, 46, s. 1-110.
Sygański Jan (wyd.), Listy ks. Piotra Skargi T.J. z lat 1566-1610, Kraków 1912.
Szafarzyński Adrian, Żywota Ignacego Loyole […] pięciory księgi, Kraków 1593.
Uwagi prowincji polskiej Towarzystwa Jezusowego na temat Ratio studiorum. 1586, tłum. Jan Ożóg, w: Ludwik Piechnik, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio studiorum (1548-1599), Kraków 2003, s. 157-243.
Warszawski Józef (wyd.), Vocationum liber autobiographicus Poloniae Provinciae proprius, Romae 1966.
[Wujek Jakub], Iudicium to jest Rozsądek niektórych katolików o Konfesji sędomierskiej […], [Kraków: 1570].
Wujek Jakub, Postylla katolicka […; tzw. większa], t. 1-2, Poznań 1573-1575.
Wujek Jakub, Postylla katolicka […; tzw. mniejsza], t. 1-2 Poznań 1579-1580.

Podstawowe prace nt. Towarzystwa Jezusowego (z zakresu historii powszechnej i działalności w Rzeczypospolitej Obojga-Narodów):

Burke Peter, The Jesuits and the Art of Translation in Early Modern Europe, w: John W. O’Malley, Gauvin A. Bailey, Steven J. Harris, T. Frank Kennedy (red.), The Jesuits II. Cultures, Sciences and the Arts, Toronto 2006, s. 24-32.
Brodrick James, Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. 1-2: Początki Towarzystwa Jezusowego, tłum. Włodzimierz Baranowski, Mieczysław Bednarz, Kraków 1969.
Bielak Alicja, Wprowadzenie do lektury, w: Marcin Hińcza, „Plęsy Anjołów” Marcina Hińczy – edycja krytyczna, Warszawa 2019, s. 5-57.
Friedrich Markus, Der lange Arm Roms? Globale Verwaltung und Kommunikation im Jesuitenorden 1540-1773, Frankfurt 2011.
Grzebień Ludwik, Podstawowa bibliografia do dziejów Towarzystwa Jezusowego w Polsce, t. 1-2, Kraków 2009.
Grzebień Ludwik, Słownik jezuitów polskich 1564-1990, t. 1-12: Kraków 1993.
Grzebień Ludwik et al. (red.), Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, Kraków 2004.
Kochanowicz Jerzy, Początki piśmiennictwa jezuickiego w Polsce. Studium z historii kultury, Wrocław 2012.
Łukaszewska-Haberkowa Justyna, Pisma wydane przez jezuitów działających na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Katalog druków z XVI w., Kraków 2023
Łukaszewska-Haberkowa Justyna, Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i religijne Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564-1608, Kraków 2014.
Natoński Bronisław, Humanizm jezuicki i teologia pozytywno-kontrowersyjna od XVI do XVIII wieku. Nauczanie i piśmiennictwo, Kraków 2003.
Natoński Bronisław, Początki i rozwój Towarzystwa Jezusowego w Polsce. 1564-1580, w: James Brodrick, Powstanie i rozwój Towarzystwa Jezusowego, t. 1-2, Kraków 1969, s. 414-476.
Niedźwiedź Jakub, Inkulturacja szkolnictwa jezuickiego w Polsce i na Litwie w XVI-XVIII wieku, w: Justyna Dąbrowska-Kujko (red.), Powszechność i narodowość katolicyzmu polskiego, Warszawa 2016. A. s. 222-248.
Obirek Stanisław, Jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564-1668. Działalność religijna, społeczno-kulturalna i polityczna, Kraków 1996.
O’Malley John W., Pierwsi jezuici, tłum. Piotr Samerek, Wojciech Buś, Karol T. Giedrojć, Stanisław Obirek, Kraków 1999.
Piechnik Ludwik, Dzieje Akademii Wileńskiej, t. 1-4: Początki Akademii Wileńskiej 1570-1599, Rzym 1984-1990.
Piechnik Ludwik, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio studiorum (1548-1599), Kraków 2003.
Załęski Stanisław, Jezuici w Polsce, t. 1-5, Lwów 1900-1906.

Więcej informacji

Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3700-AL-MJW-OG w USOSweb