Nigdy u siebie. Repatriacja Polaków z Kazachstanu na tle polityki powrotu państw Europy Środkowej 3620-NSRP-SP-OG

Kazachstańscy Polacy, których przodkowie zostali deportowani w 1936 roku z sowieckiej części Podola na stepy Kazachstanu starali się po upadku ZSRR o repatriację do RP, jednakże przez ponad 30 lat, władze polskie nie przyznały prawa do powrotu dla większości chętnych. Każdego roku do Polski trafia maksymalnie 600 osób, a długość oczekiwania wydłużyła się obecnie do ok. 20 lat. W obliczu forsownej kazachizacji wszystkich sfer życia odradzającego się państwa część z nich opuściła Kazachstan wykorzystując ustawodawstwo repatriacyjne obowiązujące w Rosji. Mniejsza grupa opuściła rodzinne kołchozy razem z niemieckimi sąsiadami i wybrała wyjazd do RFN w ramach niemieckiego ustawodawstwa repatriacyjnego. Na północy Kazachstanu zesłanych było razem z Polakami około 1 mln. Niemców nadwołżańskich, którzy w większości repatriowali się do RFN. Najmniejsza liczebnie część trafiła do Polski.
W ramach wykładu uczestnicy zostaną zapoznani na wstępie z historią i współczesnością polskiej diaspory w Kazachstanie. Szczególną uwagę zwrócimy na historię prześladowań, wielkiego głodu, deportacji oraz obecną, generującą nastroje powrotowe sytuację ekonomiczną i społeczną potomków zesłańców żyjących nadal w Kazachstanie.
Zaprezentowana zostanie niezwykle opieszała polityka repatriacyjna państwa polskiego, obecny stan działań instytucjonalnych na rzecz diaspory, zmiany ustawodawstwa. Tłem dla porównań będą starania, jakie podjęły po upadku ZSRS również inne państwa, które stworzyły skuteczne mechanizmy powrotu deportowanych rodaków do kraju ojczystego i przeprowadziły szybkie akcje repatriacji.
Dla porównania ukazana zostanie zatem dokładnie na wykładzie niemiecka polityka repatriacyjna obejmująca tzw. późnych przesiedlenonych. Przywołany zostanie przykład Finlandii, która również wykorzystała upadek ZSRR do podjęcia bezpośredniej akcji repatriacyjnej. Przybliżę specyfikę rosyjskiej polityki powrotowej, w ramach której wyjechało z Kazachstanu najwięcej Polaków. Skupię się tylko na jednym jej elemencie, jakim jest program dobrowolnego przesiedlenia rodaków (potocznie nazywany programem „Rodak” – sootieczestwiennik). Zarysowana będzie również ogromna skala ( ok. 10 % ludności Kazachstanu) i mechanizmy akcji sprowadzania kazachskich repatriantów tzw. oralmanaów z Chin i innych krajów, która skłania Polaków do opuszczania stepowych wiosek. Dodatkowym, ale niezwykle przydatny dla ukazania specyfiki powrotu z deportacji przykładem, który będę starł się ukazać, jest repatriacja społeczności przymusowych robotników koreańskich (zainichi) z Japonii. Ważnym impulsem dla podjęcia decyzji o repatriacji do Polski była również akcja przesiedleńcza Greków Pontyjskich, rozpoczęta bezpośrednio w okresie rozpadu ZSRR i prowadzona konsekwentnie w kolejnych falach, mimo trudności ekonomicznych państwa przyjmującego (Grecji). W sposób oczywisty przywołana zostanie również duża akcji powrotu Żydów z terenów było ZSRR, a szczególnie specyfika złożonego procesu adaptacji tej społeczności w Izraelu. Przywołana zostanie również polityka repatriacyjna Finlandii, ułatwiające powrót Finów i Iżorów, a także – co może nieco dziwić – bardzo sprawne akcie repatriacyjne Republiki Czeskiej.
Wszystkie te przykłady z poziomu makropolitycznego stanowić będą kanwę dla przybliżenia słuchaczom procesów zachodzących na poziomie jednostki, mechanizmów przemiany i strategii obrony tożsamości wśród repatriantów z Kazachstanu w obliczu stereotypizacji, stygmatyzacji ze strony społeczeństwa polskiego. Ten swoisty, złożony przykład identyfikacji polskich przesiedleńców w Kazachstanie naznaczanych, stygmatyzowanych prze „swoich”, podobnie jak późnych przesiedlonych w Niemczech, czy zainichi w Korei, wyraźnie ukazują, iż klasyczne, oparte na emigranckich losach teorie przemiany tożsamości związanych powrotem ( Gosh, Iglicka, King, Cesare) nie są adekwatne do opisu tej wielopokoleniowej, przymusowej deportacji oraz podejmowanych prób powrotu. W ramach wykładu przeprowadzona zostanie z tej perspektywy ocena założeń głównych koncepcji teoretycznych związanych z migracjami. (m. in. NELM, push-pull theory).
Chcąc ukazać specyfikę powrotu z zesłania opierać się będę głównie na teoretycznych założeniach tożsamości społecznej ( Breakwell i jej koncepcja IPT, Tajfel, Turner) oraz teorii związanych z stygmatyzacją grupy zamkniętej w etnicznym getcie ( Czykwin). Mając na uwadze tragiczne doświadczenia (wieloletni głód, ciągłe zagrożenie śmiercią), które były udziałem tej grupy przybliżę koncepcje traumy ( traumy pokoleniowej).( Lis-Turlejska) Wydaje się bowiem, ze szczególnie dla starszego i średniego pokolenia repatriantów, ale również niemieckich późnych przesiedlonych doświadczenia traumatyczne stanowią elementem konstytutywnym dla budowy grupowej tożsamości.
Przybliżona zostanie również koncepcja stereotypizacji. ( Lachowicz-Tabaczek, Bocheńska, Kwiatkowska, Boski). Bowiem niezwykle bolesne i destrukcyjne jest dla tożsamości powracających Polaków zetknięcie się ze stereotypem ( „Ruski”) ze strony społeczeństwa polskiego ( „swoi”). W takiej sytuacji podejmują oni strategie obrony zagrożonego „ja”. Rzec można, że szukając swego miejsca na ziemi nigdy nie są u siebie, są obcy nawet wśród swoich.

1-2. W ramach zajęć uczestnicy zostaną zapoznani z historią i współczesnością polskiej diaspory w krajach powstałych po upadku ZSRR. ( Litwa, Białoruś, Łotwa, Ukraina) Szczególną uwagę zwrócimy na historię i obecną sytuacje potomków zesłańców w Kazachstanie.
3. Przybliżona zostanie z polityka emigracyjna państwa polskiego i stan działań na rzecz diaspory na Wschodzie, w tym szczególnie kwestia repatriacji. (ustawodawstwo, założenia polityki państwa). Zarysuje tło instytucjonalne rozwiązań i opieki nad diasporą w innych krajach europejskich i azjatyckich.
4. Dla porównania ukazana zostanie na zajęciach niemiecka polityka repatriacyjna (przesiedleni i późni przesiedlani/Aussiedler lub Spätaussiedler)
5. Przybliżona zostanie akcja repatriacyjna sprowadzająca do Kazachstanu tzw. oralmanów (ok. 10% społeczeństwa).
6. Dla wyraźnego zarysowania powszechnych, wykraczających poza doświadczenie postsowieckie mechanizmów polityki powrotu, przybliżę trudny powrót z Japonii koreańskich przymusowych robotników tzw. zainichi.
8-9. W dalszej kolejności powrócę do Europy Środkowej i zaprezentuje zasady kolejnych fala repatriacji w Finlandii, Grecji, Czechach. Jeśli czas pozwoli ukażę kolejne fale alii, ze szczególnym uwzględnianiem fali powrotów do Izraela po upadku ZSRR.
10. Przybliżę sytuację rosyjskojęzycznej mniejszości w „muzułmański” republikach byłego ZSRR. Odwołam się przy tym do koncepcji dyskursu postkolonialnego. Przybliżona zostanie również koncepcja euroazjatyzmu ( Gumiliow, Dugin) będąca obecnie istotnym elementem nie tylko polityki ekspansji, ale również powrotu w Rosji.
11. Na tym etapie wykładu zarysuję mechanizmy rosyjskiej akcji repatriacyjnej „Rodak” /sooteczestwiennik. Wyjdę od krachu polityki kolonizacji podbitych terenów Azji Centralnej.
12-13. Opierając się na materiałach zebranych w Polsce i w Niemczech, a także odwołując się do innych badań (Korea, Czechy) ukażę specyfikę powrotu do grupy własnej. Procesy przemiany i obrony tożsamości, jakie zachodzą wśród repatriantów z Kazachstanu, w obliczu naznaczenia i odrzucenia przez „swoich”.
14-15. Na zajęciach poddam krytyce klasyczne, oparte na badaniu losów włoskich czy irlandzkich emigrantów teorie przemiany tożsamości związanych powrotem/reemigracją ( Gosh, Iglicka, King, Cesare), które nie są adekwatne do opisu wielopokoleniowej, przymusowej deportacji oraz podejmowanych prób powrotu. Ukażę swoiste „nieme założenia” tkwiące u podstaw tych koncepcji.

Rodzaj przedmiotu

ogólnouniwersyteckie

Koordynatorzy przedmiotu

Robert Wyszyński

Efekty kształcenia

Zgodnie z opisem przedmiotu i zainteresowaniami studenta.

Kryteria oceniania

Egzamin pisemny lub ustny

Literatura

Abrams D., Hogg M.A., red. (1999), Social identity and social cognition, Oxford.
Ballenthien J., Büching C. (2009), Insecure Belongings: A Family of Ethnic Germans from the Former Soviet Union in Germany, „Forum: Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social
Research” 10 (3).
Bauer D.-J. (2007), Aussiedlerfamilien zwischen Tradition und Moderne. Eine empirische Untersuchung aus der Sicht russlanddeutscher Frauen, Berlin.
Berry J.W. (1992), Acculturation and adaptation in a new society, „International Migration”, 30.
Berry J.W. (2003), Conceptual approaches to acculturation, w: K.M. Chun, P. Balls Organista, G. Marín (red.), Acculturation: Advances in Theory, Measurement, and Applied Research,
Washington.
Bocheńska D. (1994), Wzajemne spostrzeganie się grup narodowych jako przesłanka ich komunikacji, w: S. Gajda, J. Nocoń (red.), Kształcenie porozumiewania się, Opole.
Bocheńska D. (2005), Zwierciadła etniczne. Z badań nad rolą metastereotypów w spostrzeganiu grup narodowych, w: U. Jakubowska, K. Skarżyńska (red.), Demokracja w Polsce – doświadczanie zmian, Warszawa.
Bodio T., Wojtaszczyk K.A., red. (2000), Kazachstan: historia, społeczeństwo, polityka, Warszawa.
Bokszański Z. (2005), Tożsamości zbiorowe, Warszawa.
Breakwell G.M., red. (1983), Threatened identities, Chichester.
Breakwell G.M. (1986), Coping with threatened identities, London–New York.
Breakwell G.M (2014a), Identity and social representation, w: R. Jaspal, G.M. Breakwell, Identity Process Theory. Identity, Social Action and Social Change, Cambridge.
Breakwell G.M. (2014b), Identity Process Theory: clarifications and elaborations, w: R. Jaspal,
G.M. Breakwell, Identity Process Theory. Identity, Social Action and Social Change, Cambridge.
Brubaker R. (2005), The ‘diaspora’ diaspora, „Ethnic and Racial Studies”, 28.
Cerase F.P. (1974), Migration and social change: expectations and reality. A case study of return migration from the United States to Italy, „International Migration Review”, 8.
Chodubski A. (1998), Tożsamość polonijna, w: A. Chodubski (red.), Tożsamość kulturowa, kwestie narodowościowe i polonijne, Toruń.
Chol-hwan K., Rigoulot P. (2001), The Aquariums of Pyongyang: Ten Years in the North Korean Gulag,
New York.
Ciesielski S. (1997), Polacy w Kazachstanie w latach 1940–1946. Zesłańcy lat wojny, Wrocław.
Ciesielski S. (2013), Wróg jest wszędzie. Stalinowska polityka represyjna w latach 1928–1941, Toruń.
Ciesielski S., Hryciuk G., Srebrakowski A. (2003), Masowe deportacje ludności polskiej w Związku Radzieckim, Toruń.
Clifford J. (1994), Diasporas, „Cultural Anthropology”, 9 (3).
Clifford J. (1997), Routes: Travel & Translation in the Late Twentieth Century, Cambridge.
Czerniakiewicz J. (2004), Przemieszczenia ludności polskiej z ZSRR: 1944–1959, Warszawa.
Czykwin E. (2007), Stygmat społeczny, Warszawa.
Dzwonkowski R. SAC (1994), Polacy na dawnych Kresach Wschodnich. Z problematyki narodowo-
ściowej i religijnej, Lublin.
Elrick J., Hut P., Frelak J. (2006), Polska i Niemcy wobec rodaków na Wschodzie = Polen und Deutschland gegenüber ihren Diaspora im Osten, Warszawa.
Gawęcki M. (1996), Polacy w strukturze etnicznej postsowieckiego Kazachstanu, w: S. Ciesielski,
A. Kuczyński (red.), Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, Wrocław.
Ghosh B., red. (2000), Return Migration. Journey of Hope or Despair?, Genewa.
Goffman E. (2005), Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk.
Gońda M. (2012), Cudzoziemcy polskiego pochodzenia podejmujący studia w Polsce. „Powrót do macierzy” czy pragmatyczny wybór?, „CMR Working Papers”, 57 (115).
Gorbaniuk J. (2008), Psychospołeczne uwarunkowania zadowolenia z repatriacji Polaków z Kazachstanu, Lublin.
Górny A., Kaczmarczyk P. (2003), Uwarunkowania i mechanizmy migracji zarobkowych
w świetle wybranych koncepcji teoretycznych, „Center of Migration Research Working
Papers”, 49.
Grochmalski P. (2006), Kazachstan. Studium politologiczne, Toruń.
Grzymała-Kazłowska A. (2008), „Integracja” – próba rekonstrukcji pojęcia, w: A. Grzymała-Kazłowska,S. Łodziński (red.), Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki, Warszawa.
Helling I.K. (1991), „Późno wysiedleni” z Polski: świat przeżywany i biografia, „Kultura i Społeczeństwo”, 4.
Hogg M.A. (1996), Social identity theory, w: The Blackwell Encyclopedia of Social Psychology, wyd. 2,
Oxford.
Hut P. (2011), Współczesne przesiedlenia do Finlandii, „Polityka Społeczna”, 1.
Hut P. (2014), Repatriacja z państw byłego ZSRR i proces adaptacji repatriantów w Polsce, „Studia
BAS”, 4 (40).
Hylmö A. (2002), „Other” expatriate adolescents: A postmodern approach to understanding expatriate adolescents among non-US children, w: M.G. Ender (red.), Military Brats and Other Global Nomads: Growing Up in Organization Families, Westport–London.
Iglicka K. (2010), Powroty Polaków po 2004. W pętli pułapki migracji, Warszawa.
Iwanow M. (1991), Pierwszy naród ukarany. Polacy w Związku Radzieckim 1921–1939, Warszawa–Wrocław.
Iwanow M. (2014), Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, Kraków.
Jakubowska L. (2011), Tożsamość kulturowa Polaków z Kazachstanu w kontekście tendencji globalizacyjnych, Legnica.
Janik T. (2011), Zagadnienia prawno-administracyjne uzyskania statusu repatrianta w warunkach polskiego systemu prawnego obowiązującego od 1944 do 1997 roku, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, 4.
Kabzińska I. (1999), Wśród „kościelnych Polaków”. Wyznaczniki tożsamości etnicznej (narodowej) Polaków na Białorusi, Warszawa.
Kaźmierska K. (1999), Doświadczenia wojenne Polaków a kształtowanie tożsamości etnicznej. Analiza
narracji kresowych, Warszawa.
Kość-Ryżko K. (2014), Wykorzenienie. Dylematy samookreślenia polskich repatriantów z Kazachstanu. Studium etno-psychologiczne, Warszawa.
Książek J. (2019), Adaptacyjne problemy dzieci repatriantów na tle relacji rówieśniczych, „Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny”, 1 (171).
Kudela-Świątek W. (2013), Odpamiętane… O historii mówionej na przykładzie narracji kazachstańskich Polaków o represjach na tle narodowościowym i religijnym, Kraków.
Kwiatkowska A. (1999), Tożsamość a społeczne kategoryzacje, Warszawa.
Kwiatkowska A. (2008), Czy łatwo być Polakiem wśród swoich, w: Materiały „Forum oświaty polonijnej”, Białystok.
Latuch M. (1994), Repatriacja ludności polskiej w latach 1955–1960 na tle zewnętrznych ruchów wędrówkowych, Warszawa.
Lesińska M. (2010), Problemy integracyjne i możliwości ich przezwyciężania na przy kładzie kobiet repatriantek w Polsce, w: M. Warat, A. Małek (red.), Ponad granicami. Kobiety, migracje, obywatelstwo, Kraków.
Löneke R. (2000), Die „Hiesigen” und die „Unsrigen”. Werteverständnis mennonitischer Aussiedlerfamilien aus Dörfern der Region Orenburg/Ural, Marburg.
Morris-Suzuki T. (2009), Freedom and Homecoming: Narratives of Migration in the Repatriation of Zainichi Koreans to North Korea, w: S. Ryang, J. Lie (red.), Diaspora without Homeland. Being Korean in Japan, Berkeley–Los Angeles–London.
Naumiecka A. (2010), Tożsamość i trudności adaptacyjne Polaków z Kazachstanu, w: W. Dzianisava, P. Juszkiewicz, J. Staśkowiak (red.), Polskie Kresy Wschodnie i ludzie stamtąd. Materiały konferencyjne, Warszawa.
Ruchniewicz M. (2000), Repatriacja ludności polskiej z ZSRR w latach 1955–59, Warszawa.
Sablonnière R. de la, Taylor D.M., Perozzo C., Sadykova N. (2009), Reconceptualizing relative deprivation in the context of dramatic social change: the challenge confronting the people of Kyrgyzstan, „European Journal of Social Psychology”, 39.
Safran W. (1991), Diasporas in Modern Societies: Myths of Homeland and Return, „Diaspora: A Journal of Transnational Studies”, 1 (1).
Sałacińska-Rewiakin J. (2014), Deportowani repatrianci. Trzy pokolenia kazachstańskich Polaków wobec problemu tożsamości, Warszawa.
Sarazin P. (2005), Fremde Heimat Deutschland. Eine diskursanalytische Studie über die nationale Identität der deutschstämmigen Spätaussiedler aus der ehemaligen Sowjetunion, Wettenberg.
Schmitt-Rodermund E. (1997), Akkulturation und Entwicklung. Eine Studie unter jungen Aussiedlern,
Schmidt J. (2003), W poszukiwaniu tożsamości. „Późni wysiedleńcy” z Polski lat 80. i 90. XX wieku w Niemczech, w: W.J. Burszta, J. Serwański (red.), Migracja – Europa – Polska, Poznań.
Simpson D. (2014), Ekspatrianci wobec szoku kulturowego i odwróconego szoku kulturowego, „International Business and Global Economy”, 33.
Tomaszewska M. (2006), Identyfikacja narodowa młodych „późnych wysiedleńców” z Polski w Niemczech, „Przegląd Zachodni”, 2.
Turner J.C., Hogg M.A., Oakes P.J., Reicher S.D., Wethrell M. (1987), Rediscov ering the Social Group:A Self Categorization Theory, Oxford.
Uherek Z., Valášková N., Kužel S., Dymeš P. (2003), Češi z Kazachstánu a jejich přesídlení do České republiky, Praha.
Wierzbicki A. (2013), Tożsamość i separatyzm Rosjan oraz ludności rosyjskojęzycznej w Azji Centralnej, w: V.D. Kurganskaja, A. Wierzbicki, P. Załęski (red.), Tożsamość, postawy społeczno-polityczne i separatyzm mniejszości etnicznych na obszarze postradzieckim, Warszawa.
Wierzbicki A., Załęski P. (2008), Trybalizm a władza w Azji Centralnej, Warszawa–Pułtusk.
Więcej repatriantów (1998), „Życie”, 15 grudnia.
Żakowska M. (2011), Russland- i Polendeutsche. Zaprogramowanie kulturowe niemieckich „późnych przesiedleńców” z Rosji i z Polski, Łódź.
Żakowska M. (2017), Kulturträgerzy w Rosji, nieprzystosowani w Niemczech. Współczesne zderzenia kulturowe i stereotypy dotyczące Niemców rosyjskich, w: M. Żakowska, A. Dąbrowska, J. Parnes (red.), Europa Swoich, Europa Obcych. Stereotypy, zderzenia kultur i dyskursy tożsamościowe, Łódź

Więcej informacji

Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3620-NSRP-SP-OG w USOSweb