Sztuka żydowska 3600-SZ(Z)-OG

Program wykładów został zaplanowany tak, aby zapewnić słuchaczom jak najszerszy zasób wiedzy o sztuce Żydów, jej odmienności, specyfice i znaczeniu dla społeczności żydowskiej od starożytności do współczesności. Chronologia obejmie całe „dzieje Izraela” zarówno w ziemi Izraela, jak i w europejskiej diasporze.
Przez wieki wewnętrzny rozwój i dynamikę sztuki żydowskiej kształtowały zasady judaizmu, mimo iż od strony formalnej widoczne w niej były wpływy sztuki rozwijającej się na ziemiach, gdzie mieszkali Żydzi. Dla zrozumienia jej odrębności ważne jest poznanie sztuki starożytnego Izraela, w tym Świątyni Jerozolimskiej jako najważniejszego źródła i pierwowzoru dla ikonografii i symboliki religijnej i dla ukształtowania przestrzennego synagog.
W średniowieczu sztuka żydowska zyskała nowe oblicze w krajach Europy, dzieląc się na sztukę Żydów sefardyjskich i aszkenazyjskich. Dla wieków średnich ważne są zachowane synagogi w Hiszpanii (Kordobie), Niemczech (Wormacja, Spira, Moguncja), Pradze i Krakowie. Omówiona zostanie architektura synagogalna, iluminowane manuskrypty oraz książki drukowane, jak również przedmioty związane z rytuałem synagogalnym i domowym. Oddzielne miejsce będzie poświęcone sztuce Żydów w Europie Wschodniej (od XV do XVIII wieku), z naciskiem na tereny Rzeczypospolitej.
Wiek XVIII wprowadził do społeczności żydowskiej w Europie nowe idee, które wpłynęły na kształtowanie się nowoczesnej, świeckiej kultury i sztuki żydowskiej, zmieniły architekturę synagog. Nowe żydowskie idee narodowe (m.in. integracja, syjonizm, jidyszyzm) znalazły odbicie w sztuce Żydów. Artyści brali udział w budowaniu nowej żydowskiej ikonosfery – symbolicznego wizerunku narodu, jego historii i kultury, miejsca w kulturze Europy i świata. W XIX wieku pojawili się pierwsi malarze i rzeźbiarze żydowscy – m.in. Josef Israels, Max Liebiermann, Mark Antokolski, Maurycy Gottlieb. Narodowy styl i ikonografię kształtowano wykorzystując motywy zaczerpnięte z żydowskiej symboliki (także religijnej) oraz z kultury ludowej. Dla artystów żydowskich rozpoczynających karierę w końcu XIX wieku wkroczenie do świata kultury i sztuki oznaczało ustosunkowanie się do antysemityzmu, załamania się idei asymilacyjnych oraz określenie się wobec umacniającego się żydowskiego nacjonalizmu. Ważnym doświadczenie, zwłaszcza dla twórców z Europy środkowo-wschodniej była fala pogromów, która w latach 1903-1906 przeszła przez ziemie cesarstwa rosyjskiego. Obrazy Hirszenberga, Wachtla, Majmona i Liliena przemawiały donośnym głosem w ideologicznych dyskusjach o przyszłości Żydów, o życiu narodowym Żydów w Europie Wschodniej.
W wielkich miastach – Warszawie Berlinie, Moskwie i Petersburgu, Paryżu, Nowym Jorku i Londynie rodziła się żydowska sfera publiczna, rosła w siłę kultura popularna, prasa, teatr, organizowano wystawy współczesnej sztuki żydowskiej, w 1911 r. także w Warszawie. W Paryżu czynny był krąg artystów związanych z czasopismem Machmadim, (m.in. Chagall, Szwarc, Czajkow), w Warszawie (I. L. Perec i Ber Kratka) w Moskwie i Petersburgu (An-ski, Judowin, El Lissitzky).
Przełom XIX i XX wieku to czas, gdy w Palestynie, w bliskości ze sztuką tworzoną w Europie rodzi się sztuka nowoczesnego Izraela. Dla jej rozwoju najważniejsze było powołanie w 1906 roku w Jerozolimie Szkoły Rzemiosł Artystycznych Becalel.
Rewolucja październikowa i kolejna fala pogromów w czasie I wojny światowej zachwiała światem wschodnioeuropejskiego żydostwa, co znalazło swój dobitny wyraz w twórczości Rybacka, Maniewicza i innych. Po rewolucji październikowej w Rosji przez krótki okres trwał dynamiczny rozwój sztuki żydowskiej (Lissitzky, Czajkow, Kultur Lige). Lecz już w początkach lat 20. XX w. żydowska awangarda przenosi się do Berlina, Warszawy (Chaliastre), Paryża (Chagall).
Ważną częścią żydowskiego dziedzictwa jest także sztuka artystów – Żydów, którzy tworzyli sztukę bez narodowych powinności, jak np. członkowie grupy dada czy twórcy, którzy stali się częścią Ecole de Paris.
W dwudziestoleciu międzywojennym ośrodkami sztuki żydowskiej stały się Nowy Jork, Berlin. Także w Warszawie, Lwowie, Wilnie i Krakowie powstawały ważne ugrupowania artystyczne od Jung Jidysz do Jung Wilne, organizowano wystawy, powstawały stowarzyszenia działające na rzecz sztuki (np. Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych). Otwarto kolejne (po warszawskim Muzeum im. Mathiasa Bersohna) muzea: w Wilnie i we Lwowie.
W tym czasie w Palestynie ugruntowywała się nowa ikonografia (Zeew Raban), budowano nowe miasta – Tel Awiw.
II wojna światowa przyniosła zagładę Żydów, zniszczenie ich dorobku kulturowego. Artyści żydowscy znaleźli się w gettach, w obozach internowania we Francji, obozach koncentracyjnych, wszędzie tam starali się kontynuować działalność artystyczną.
Po wojnie sztuka artystów Żydów rozwijała się w cieniu Zagłady. Zagłada i pamięć Zagłady w twórczości artystów Żydów w Polsce, Francji, Stanach Zjednoczonych, Izraelu, okazała się ważkim tematem sztuki współczesnej.
Sztuka współczesnego Izraela – awangardowa, często krytyczna wobec rzeczywistości żydowskiego państwa, szukająca korzeni w diasporze.

Rodzaj przedmiotu

ogólnouniwersyteckie

Tryb prowadzenia

w sali i w terenie
w sali

Założenia (opisowo)

Głównym celem kursu jest zapewnienie studentom szerokiego zasobu wiedzy o sztuce Żydów, jej odmienności, specyfice i znaczeniu dla społeczności żydowskiej od starożytności do współczesności. Chronologia i geografia obejmuje całe „dzieje Izraela” zarówno w ziemi Izraela, jak i w europejskiej diasporze.

Koordynatorzy przedmiotu

Tamara Sztyma-Knasiecka

Efekty kształcenia

Zamierzone efekty wykładu. Student:

Wiedza
- ma uporządkowaną wiedzę szczegółową o historii sztuki i piśmiennictwa hebrajskiego [K_W08].
- potrafi nazwać i scharakteryzować podstawowe zjawiska kulturowe judaizmu i Izraela [K_W10].
- zna i rozumie podstawowe metody analizy i interpretacji różnych wytworów kultury właściwe dla wybranych teorii i szkół badawczych w zakresie studiów nad kulturą oraz literaturoznawstwa, językoznawstwa, filozofii i religioznawstwa i historii [K_W18].
- zna i rozumie podstawowe metody analizy i interpretacji różnych wytworów kultury właściwych dla rodzimych tradycji judaizmu i Izraela [K_W19].

Umiejętności
- potrafi wyszukiwać, analizować, oceniać i wykorzystywać informacje z wykorzystaniem różnych źródeł [K_U01].
- potrafi zanalizować najważniejsze zjawiska/prądy sztuki (pisarskiej i ikonograficznej) judaizmu i Izraela [K_U08].
- rozumie najważniejsze zagadnienia intelektualne, dylematy, preferencje estetyczne formułowane wewnątrz kultury judaizmu i Izraela [K_U10].
- potrafi poprawnie funkcjonować w środowisku językowym i kulturowym Izraela [K_U17].
- posiada umiejętność prezentacji zagadnień szczegółowych z zakresu problematyki kulturowej judaizmu i Izraela języku polskim oraz w języku hebrajskim z uwzględnieniem tradycji intelektualnej judaizmu i Izraela [K_U21].

Kompetencje społeczne
- rozumie potrzebę uczenia się przez całe życie [K_K01].
- ma świadomość odmienności kulturowej i jej źródeł religijnych, filozoficznych, obyczajowych i historycznych oraz jej znaczenia dla rozumienia współczesnego świata [K_K05].
- działa na rzecz udostępniania i promowania spuścizny kulturowej i językowej Izraela i judaizmu [K_K08].

Kryteria oceniania

Kontrola obecności (warunkiem zaliczenia jest 60%)
Egzamin pisemny

Literatura

Magdalena Maciudzińska-Kamczycka, Żydzi i judaizm w zwierciadle sztuki antycznej, Toruń 2014
Fragmenty Biblii: Księga Wyjścia 24-31 (Przybytek), Pierwsza Księga Królewska, 5-8 (Świątynia Salomona)
Joseph Gutmann, The Dura Europos Synagogue Paintings and Their Influence on Later Christian and Jewish Art. Artibus et Historiae, 1988, 9 (17): 25–29
Jewish texts on the visual arts, red. Vivian B. Mann, Cambridge: Cambridge University Press, 2000
Katrin Koggman Appel, Hebrew Manuscript Painting in the Late Medieval Spain: Signs of a Culture in Transition, The Art Bulletin, vol. 84, nr. 2 (June 2002)
Maria i Kazimierz Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2016
Maria i Kazimierz Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2017
Maria i Kazimierz Piechotkowie, Krajobraz z menorą: Żydzi w miastach i miasteczkach dawnej Rzeczpospolitej, Wrocław 2008
Ewa Małkowska-Bieniek, Opowieść o Przymierzu i czasach ostatecznych. Próba analizy ikonograficznej malowideł sklepienia synagogi w Gwoźdźcu, Biuletyn Instytutu Historii Sztuki, 2013, 75/2
Tamar Shadmi, From Functional Solution to Decorative Concept Stages in the Development of Inscribing Liturgical Texts on Synagogue Walls, Ars Judaica 2010
Monika Krajewska, Czas kamieni, Warszawa 1982
Andrzej Trzciński, Symbole i obrazy, Lublin 1997
Judaica w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, oprac. Ewa Martyna, MNW Warszawa 1993
Tamara Sztyma-Knasiecka, Dylematy asymilacji w twórczości artystów żydowskich z Europy Środkowo-Wschodniej na przełomie XIX i XX wieku, w: Czerpiąc z korzenia szlachetnej oliwki. Dzień Judaizmu w Poznaniu, 2004-2007, ed. J. Stranz, Adam Mickiewicz University Editorial Office, Poznań 2007
Tumarkin Goodman, S. (red.), The Emergence of Jewish Artists in Nineteenth-Century Europe, katalog wystawy, The Jewish Museum, New York 2001 (fragment)
Art and Its Uses. The Visual Image and Modern Jewish Society, ed. Ezra Mendelsohn, Richard I. Cohen, Oxford University Pres, London-Oxford 1990
Jerzy Malinowski, Malarstwo i rzeźba Żydów Polskich w XIX i XX wieku, Warszawa 2000
Jewish Artists and Central-Eastern Europe, red. Jerzy Malinowski, Renata Piątkowska, Tamara Sztyma-Knasiecka, Warszawa 2010
Artur Kamczycki, Syjonizm i sztuka. Ikonografia Teodora Herzla, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań – Gniezno 2014
Martin Buber, Address on Jewish art [w:] Gilya Gerda Schmidt, The First Buber: Youthful Zonist Writings of Martin Buber, 1999
Martin Buber, Lesser Ury oraz Address on Jewish art [w:] Gilya Gerda Schmidt, The First Buber: Youthful Zonist Writings of Martin Buber, 1999
R. Cohen, Jewish Icons. Arts and Society in Modern Europe, University of California Press, Berkely, 1998 (fragment)
R. Piątkowska, Skarby naszej przeszłości. Muzea żydowskie w Polsce, M. Adamczyk-Garbowska, A. Markowski, A. Trzciński, M. Wodziński (red.), „Studia Judaica” 2013, t. 16, nr 2(32), s. 3-45
Polak, Żyd, artysta : tożsamość a awangarda, katalog wystawy, red. Jarosław Suchan; współpr. nauk. Karolina Szymaniak. Muzeum Sztuki w Łodzi, 2010
Malinowski J., Grupa “Jung-Idysz” i żydowskie środowisko “Nowej sztuki” w Polsce 1918 – 1923, Warszawa 1987
Jerzy Malinowski, Barbara Brus-Malinowska, W kręgu École de Paris. Malarze żydowscy z Polski, Warszawa 2007
Artur Tanikowski, Malarze żydowscy w Polsce, cz. 1 i 2, Edipresse, Warszawa 2006
Baigell M., , Żydowscy artyści w Nowym Jorku w czasach Zagłady, tlum. Piotr Paziński, „Mirdrasz”, X 2003, s. 32-39
Eleonora Jedlińska, Sztuka po Holocauście, Łódź 2001
Małgorzata Stolarska, Sztuka pod znakiem zapytania. Problem tożsamości jako paradygmat w badaniach nad pojęciem sztuki żydowskiej i próbach jej legitymizacji przez krytykę artystyczną i historię sztuki późnego XX wieku i XXI wieku, w: „Dzieje krytyki artystycznej i myśli o sztuce”, Materiały z konferencji naukowej, Toruń, 13-15 VI 2007, red. Małgorzata Geron, Jerzy Malinowski, Toruń 2009
Harold Rosenber, Is There a Jewish Art?, “Commentary Magazine”, lipiec 1966
Sztuka polska wobec Holokaustu, katalog wystawy, Żydowski Instytut Historyczny 2013

Więcej informacji

Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3600-SZ(Z)-OG w USOSweb