Sztuka Żydowska 3600-HE-SZ-OG

Program wykładów został zaplanowany tak, aby zapewnić słuchaczom jak najszerszy zasób wiedzy o sztuce Żydów, jej odmienności, specyfice i znaczeniu dla społeczności żydowskiej od starożytności do współczesności. Chronologia obejmie całe „dzieje Izraela” zarówno w ziemi Izraela, jak i w europejskiej diasporze.
Przez wieki wewnętrzny rozwój i dynamikę sztuki żydowskiej kształtowały zasady judaizmu, mimo iż od strony formalnej widoczne w niej były wpływy sztuki rozwijającej się na ziemiach, gdzie mieszkali Żydzi. Dla zrozumienia jej odrębności ważne jest poznanie sztuki starożytnego Izraela, w tym Świątyni Jerozolimskiej jako najważniejszego źródła i pierwowzoru dla ikonografii i symboliki religijnej i dla ukształtowania przestrzennego synagog.
W średniowieczu sztuka żydowska zyskała nowe oblicze w krajach Europy, dzieląc się na sztukę Żydów sefardyjskich i aszkenazyjskich. Dla wieków średnich ważne są zachowane synagogi w Hiszpanii (Kordobie), Niemczech (Wormacja, Spira, Moguncja), Pradze i Krakowie. Oddzielne miejsce będzie poświęcone sztuce Żydów w Europie Wschodniej (od XV do XVIII wieku), z naciskiem na tereny Rzeczypospolitej
Omówione zostaną iluminowane manuskrypty i książki żydowskie zarówno pod kątem związków między treścią a ilustracją (Księgi Estery i Hagady), jak i roli i znaczenia szaty graficznej książek żydowskich od XVI-XVII w. aż do współczesności.
Wiek XVIII wprowadził do społeczności żydowskiej w Europie nowe idee, które wpłynęły na kształtowanie się nowoczesnej, świeckiej kultury i sztuki żydowskiej, zmieniły architekturę synagog. Nowe żydowskie idee narodowe (m.in. integracja, syjonizm, jidyszyzm) znalazły odbicie w sztuce Żydów. Artyści brali udział w budowaniu nowej żydowskiej ikonosfery – symbolicznego wizerunku narodu, jego historii i kultury, miejsca w kulturze Europy i świata. W XIX wieku pojawili się pierwsi malarze i rzeźbiarze żydowscy – m.in. Josef Israels, Max Liebiermann, Mark Antokolski, Maurycy Gottlieb. Narodowy styl i ikonografię kształtowano wykorzystując motywy zaczerpnięte z żydowskiej symboliki (także religijnej) oraz z kultury ludowej. Dla artystów żydowskich rozpoczynających karierę w końcu XIX wieku wkroczenie do świata kultury i sztuki oznaczało ustosunkowanie się do antysemityzmu, załamania się idei asymilacyjnych oraz określenie się wobec umacniającego się żydowskiego nacjonalizmu. Ważnym doświadczenie, zwłaszcza dla twórców z Europy środkowo-wschodniej była fala pogromów, która w latach 1903-1906 przeszła przez ziemie cesarstwa rosyjskiego. Obrazy Hirszenberga, Wachtla, Majmona i Liliena przemawiały donośnym głosem w ideologicznych dyskusjach o przyszłości Żydów, o życiu narodowym Żydów w Europie Wschodniej.
W wielkich miastach – Warszawie Berlinie, Moskwie i Petersburgu, Paryżu, Nowym Jorku i Londynie rodziła się żydowska sfera publiczna, rosła w siłę kultura popularna, prasa, teatr, organizowano wystawy współczesnej sztuki żydowskiej, w 1911 r. także w Warszawie. W Paryżu czynny był krąg artystów związanych z czasopismem Machmadim, (m.in. Chagall, Szwarc, Czajkow), w Warszawie (I. L. Perec i Ber Kratka) w Moskwie i Petersburgu (An-ski, Judowin, El Lissitzky).
Przełom XIX i XX wieku to czas, gdy w Palestynie, w bliskości ze sztuką tworzoną w Europie rodzi się sztuka nowoczesnego Izraela. Dla jej rozwoju najważniejsze było powołanie w 1906 roku w Jerozolimie Szkoły Rzemiosł Artystycznych Becalel.
Rewolucja październikowa i kolejna fala pogromów w czasie I wojny światowej zachwiała światem wschodnioeuropejskiego żydostwa, co znalazło swój dobitny wyraz w twórczości Rybacka, Maniewicza i innych. Po rewolucji październikowej w Rosji przez krótki okres trwał dynamiczny rozwój sztuki żydowskiej (Lissitzky, Czajkow, Kultur Lige). Lecz już w początkach lat 20. XX w. żydowska awangarda przenosi się do Berlina, Warszawy (Chaliastre), Paryża (Chagall).
Ważną częścią żydowskiego dziedzictwa jest także sztuka artystów – Żydów, którzy tworzyli sztukę bez narodowych powinności, jak np. członkowie grupy dada czy twórcy, którzy stali się częścią Ecole de Paris.
W dwudziestoleciu międzywojennym ośrodkami sztuki żydowskiej stały się Nowy Jork, Berlin. Także w Warszawie, Lwowie, Wilnie i Krakowie powstawały ważne ugrupowania artystyczne od Jung Jidysz do Jung Wilne, organizowano wystawy, powstawały stowarzyszenia działające na rzecz sztuki (np. Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych). Otwarto kolejne (po warszawskim Muzeum im. Mathiasa Bersohna) muzea: w Wilnie i we Lwowie.
W tym czasie w Palestynie ugruntowywała się nowa ikonografia (Zeew Raban), budowano nowe miasta – Tel Awiw.
II wojna światowa przyniosła zagładę Żydów, zniszczenie ich dorobku kulturowego. Artyści żydowscy znaleźli się w gettach (temat ten zostanie omówiony na przykładzie getta warszawskiego, wileńskiego i łódzkiego), w obozach internowania we Francji, obozach koncentracyjnych, wszędzie tam starali się kontynuować działalność artystyczną.
Po wojnie sztuka artystów Żydów rozwijała się w cieniu Zagłady. Zagłada i pamięć Zagłady w twórczości artystów Żydów w Polsce, Francji, Stanach Zjednoczonych, Izraelu, okazała się ważkim tematem sztuki współczesnej.
Sztuka współczesnego Izraela – awangardowa, często krytyczna wobec rzeczywistości żydowskiego państwa, szukająca korzeni w diasporze.