Antropologia kulturowa 3600-7-IN1-AK

Zapoznanie studentów z wybranymi problemami, pojęciami, teoriami i metodami antropologii kulturowej. Omówienie podstawowych kwestii z zakresu studiów nad kulturą, relacji pomiędzy kulturą a środowiskiem naturalnym, systemów organizacji społecznej, problemu kształtowania osobowości, relatywizmu i uniwersalizmu językowego (i kulturowego), relacji ze zjawiskami nadprzyrodzonymi, kwestii czasu i przestrzeni życia człowieka, formowania się i funkcjonowania cyklów obrzędowych, problemów antropologii współczesnej oraz antropologii jako nauki stosowanej. W toku wykładu uwzględniony zostanie materiał także spoza obszaru Azji i Afryki.
1. Wprowadzenie do dyscypliny antropologii kulturowej.
Omówienie historii dyscypliny oraz szkół i głównych nurtów badań w etnologii i antropologii kulturowej. Definicje antropologii kulturowej, antropologii społecznej, etnografii i etnologii.
Posern-Zieliński, A., Etnologia i antropologia kulturowa w formalnej i rzeczywistej strukturze nauki, w: Aleksander Posern-Zieliński (red.), Etnologia polska między ludoznawstwem a antropologią, seria: Prace Komitetu Nauk Etnologicznych, Wydawnictwo Drawa, Poznań 1995

2. Początki nauk etnologicznych – spojrzenie na świat własny i obcy.
Między poszukiwaniem "ducha narodu" a próbą opisu uniwersalnej historii człowieka.
Prekursorzy antropologii – XVI-XIX wiek. Filorientalizm i koncepcja "szlachetnego dzikiego".
Ludoznawstwo w Polsce i Europie.
Cocchiara, G., Dzieje folklorystyki w Europie, PIW, Warszawa 1971

3. Pierwsze teorie antropologiczne – ewolucjonizm i dyfuzjonizm.
Ewolucjonizm J. Frazer i L.H. Morgana, definicja kultury E.B. Tylora. Badania społeczeństw pierwotnych. Historyzm i relatywizm kulturowy F. Boasa.
Burszta, W., Antropologia kultury: tematy, teorie, interpretacje. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998

4. Rewolucja funkcjonalna w antropologii – funkcjonalizm i funkcjonalizm strukturalny.
Instytucja kultury. Teoria zmiany kulturowej. Analiza zjawisk kultury poprzez rzecz, zachowanie, znaczenie (symbol) – kultura materialna, społeczna i duchowa. Metody Intensywnych badań terenowych B. Malinowskiego. Podstawowe techniki badawcze. Modele podejść badawczych emic i ethic. Badania przezroczyste, kontakty badacza z „dzikim”.
Malinowski. B., Argonauci Zachodniego Pacyfiku, dowolne wydanie
Radcliffe-Brown, A.R., Wyspiarze z Andamanów. Studia z antropologii społecznej, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2006

5. Strukturalne ujęcie kultury.
Klasyczna antropologia strukturalna. Claude Levi-Strauss i jego adwersarze. Koncepcja struktury mitów Levi-Straussa.
Levi-Strauss, C., Antropologia strukturalna, t. 1-2, dowolne wydanie
Levi-Strauss, C., Smutek Tropików, (cz. VI, Bororo), dowolne wydanie

6. Język i komunikacja – język kultury. (dwa zajęcia)
Język a mowa. Teoria zachowań językowych B. Malinowskiego. Relatywizm językowy E. Sapira i B. Wortha a uniwersalizm językowy N. Chomskiego. Wybrane aspekty semiotycznej analizy tekstu. Kultura jako język i system znaków. Język mówiony, język pisany, język ciała… Problem przekładu. Relatywizm a uniwersalizm kulturowy. Zjawisko oralności i lektooralności.
Sapir, E., Język, Język – przewodnik po kulturze, w: Godlewski G. (red.), Wiedza o Kulturze.
Antropologia słowa, Warszawa 2003 (s. 49-57, 77-82)
Benedict, R., Relatywizm kulturowy, w: Mencwel A., Wiedza o kulturze. Antropologia kultury, Warszawa 2003 (s. 565-568)
Rakoczy, M.K., Słowo magiczne jako działanie – o kilku walorach koncepcji Bronisława Malinowskiego, „Poznańskie Studia Slawistyczne”, nr. 4, 2013, s. 151-163

7. Człowiek i środowisko.
Zachowania człowieka w różnych warunkach środowiska naturalnego. Determinizm geograficzny i determinizm kulturowy (wieś Indian Zuni, Pueblo). Środowisko i gospodarka. System wytwarzania i wymiany dóbr a typ organizacji społeczno-gospodarczej. Kręgi kulturowe – kryteria definiowania, zakres pojęciowy, ich przestrzeń i czas. Wędrówka elementów kultury.
Neoewolucjonizm.
Durkheim, E., Mauss, M., O niektórych pierwotnych formach klasyfikacji. Przyczynek do badań nad wyobrażeniami zbiorowymi, w: M. Mauss, Socjologia i antropologia, Wydawnictwo KR, Warszawa 1973, s. 707-783
Mauss, M., Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społeczeństwach archaicznych, w: Mauss M., Socjologia i antropologia, Wydawnictwo KR, Warszawa 1973 (s. 211-331)
Rybiński, A., Koczownicy a środowisko przyrodnicze. Elementy świadomości ekologicznej u Tuaregów, w: „Etnografia Polska”, t. XXXIV, 1990, z. 1-2, s. 119-136
Turnbull, C., Ikowie ludzie gór, PIW, Warszawa 1972

8. Człowiek w społeczeństwie.
Wspólnota społeczna, podstawowe wzory grup społecznych. Zagadnienie więzi społecznych (osobista i ideologiczna). Pokrewieństwo pomiędzy kulturą i naturą, kwestia kazirodztwa. Typy pokrewieństwa. Małżeństwo, rodzina. Zasada descendencji i aliansowa. Związki rodowe i plemienne. Systemy pokrewieństwa a dziedziczenie. Przekazywanie kontroli nad społeczeństwem – władza. Modernistyczna koncepcja rodziny i jej krytyka.
Collier, J.F., Rosaldo, M.Z., Yanagisako, S., Czy rodzina istnieje? Nowe ujęcia antropologiczne, w: Hryciuk R., Kościańska A. (red.), Gender. Perspektywa antropologiczna, Wydawnictwa UW, Warszawa 2007, s. 21-59
Crihfield Dalby, L., Byłam gejszą, KiW, Warszawa 1992
Hann, Ch., Antropologia społeczna, Wydawnictwo UJ, Kraków 2008

9. Świat nadprzyrodzony.
Świat nadprzyrodzony. Magia i religia. Myślenie symboliczne. Czas i przestrzeń sacrum i profanum. Mity a obrzędy, mityczne scenariusze obrzędów. Cykle obrzędowe świąt dorocznych, rodzinnych, narodowych i państwowych. Obrzęd, rytuał, ceremonia. Religia i kult. Bohater kulturowy w kontekście religii, magii i poza nimi. Kultura duchowa, kultura intelektualna.
Bowie, F., Świat człowieka, Antropologia religii, Wydawnictwo UJ, Kraków 2009
Bystroń, J.S., Czynniki magiczno-religijne w osadnictwie, w: Bystroń J.S., Tematy, które mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone, PIW, Warszawa 1980, s. 221-248
Eliade, M., Sacrum, mit, historia, dowolne wydanie

10. Osobowość i społeczeństwo.
Szkoła kultury i osobowości. Pojęcie wzoru kultury R. Benedict. Psychokulturalizm i etnopsychologia M. Mead.
Benedict, R., Wzory kultury, dowolne wydanie
Mead, M., Trzy studia. Płeć i charakter w trzech społecznościach pierwotnych, PIW, Warszawa 1989

11. Antropologiczne teorie władzy.
Poststrukturalizm, marksizm i teoria postkolonialna.
Gandhi, L., Teoria postkolonialna. Wprowadzenie krytyczne, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008
Lilla, M., Lekkomyślny umysł. Intelektualiści w polityce, Prószyński i S-ka, Warszawa 2006
Said, E., Orientalizm, dowolne wydanie

12. Postmodernizm w antropologii.
Antropologia interpretatywna i refleksyjna, kryzys metanarracji.
Clifford, J., Kłopoty z kulturą. Dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000.
Geertz, C., Interpretacja kultur, Wydawnictwo UJ, Kraków 2005
Rabinow, P., Refleksje na temat badań terenowych w Maroku, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2010

13. Teorie nacjonalistyczne
Definicje nacjonalizmu. Pojęcia wspólnoty wyobrażonej B. Andersona i tradycji wynalezionej E. Hobsbawma.
Anderson, B., Wspólnoty wyobrażone, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997
Gellner, E., Narody i nacjonalizm, Difin. Warszawa 2009
Smith, A.D., Etniczne źródła narodów, Wydawnictwo UJ, Kraków 2009

14. Teorie etniczności
Definicje etniczności. Etniczność a rasa. Etnicy i WASP w Stanach Zjednoczonych. Etniczność w Wielkiej Brytanii i Malezji.
Fenton, S., Etniczność, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007

15. Antropologia wizualna.
Wizualność w badaniach nad kulturą, od rysunku i fotografii po rejestracje cyfrowe. Film etnograficzny, amatorski i fabularny jako źródło w naukach o kulturze.
Olechnicki K. Długa historia antropologii obrazu, w: Olechnicki K., Antropologia obrazu, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 29-49.
Pink, S., Etnografia wizualna. Obrazy, media i przedstawienia w badaniach, Wydawnictwo UJ, Kraków 2024
Sikora S., Film i paradoksy wizualności. Praktykowanie antropologii, Wydawnictwo DiG i IEiAK UW, Warszawa 2012

Zajęcia realizowane w ramach projektu „Zintegrowany Program Rozwoju Dydaktyki – ZIP 2.0”, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego – Program Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego 2021-2027 (FERS) (nr umowy: FERS.01.05-IP.08-0365/23-00).