Międzyludzkie i społeczne źródła resentymentu. Wpływ kultury resentymentu na więzi społeczne, poziom zaufania, kapitał społeczny, nienawiść i zawiść w sferze publicznej. 3502-TABS-19-OG

Przedmiotem zajęć będzie teoria resentymentu i wpływ zjawiska resentymentu na więzi społeczne, poziom zaufania, kapitał społeczny, przejawy nienawiści i zawiści w sferze publicznej. Ponieważ teoria upatruje źródeł resentymentu w strukturach społecznych, to ważne staje się zidentyfikowane struktur (mikro, mezo, makro) generujących współcześnie zjawiska resentymentu oraz pytanie, czy możliwe są, chociażby w teorii, takie polityki/stosunki społeczne, które nie generują i nie podtrzymują kultury resentymentu. Czy też resentyment jest ceną, jaka trzeba zapłacić za dominujące formy stosunków społecznych, ekonomicznych i politycznych.
Status pojęcia teoretycznego nadał resentymentowi F. Nietzsche w Genealogii moralności Resentyment oznaczał reakcję zastępczą w sytuacji niemocy i bezsilności. Moralność, przekonywał Nietzsche, to reakcja zastępcza „słabych” wobec „silnych”, która ze słabych czyni „dobrych”, a z silnych „złych”. Źródeł tej reakcji zastępczej upatrywał Nietzsche w strukturze stosunków międzyludzkich, w strukturze społecznej. Samo chrześcijaństwo pojmował jako wyrosłe z ducha resentymentu, podobnie jak podstawowe pojęcia „winy” czy „sumienia”. Teorię resentymentu rozwinął Max Scheler w pracy Resentyment a moralność. Scheler podał definicję: „Resentyment – to duchowe samozatrucie, które ma ściśle określone przyczyny i skutki. Jest to trwałe nastawienie psychiczne, które rodzi się, kiedy określone odruchy uczuciowe i namiętności – same przez się normalne i zasadniczo wchodzące w skład ludzkiej natury – ulegają systematycznie stłumieniu i nie zostają rozładowane pociągając za sobą pewne trwałe skłonności do określonego rodzaju złudzeń co do wartości i odpowiadających im sądów wartościujących. Odruchami uczuciowymi i namiętnościami, które przede wszystkim wchodzą tu w grę, są: mściwe uczucie i odruch zemsty, nienawiść, złośliwość, zazdrość, zawiść, szyderstwo.” (s.33-34). Scheler, za Nietzschem, zwraca uwagę na zasadniczy czynnik: stłumienie, o którym mowa w definicji polega na zahamowaniu ze względu na świadomość, że bezpośrednia reakcja – powodująca rozładowanie – pociągnie za sobą klęskę ze względu na przekonanie o własnej niemożności, bezsilności. Zatem dotyczy to ludzi po jakiś względem „słabych”. Scheler ponadto słusznie zwraca uwagę na to, że „zwykła satysfakcja z cudzego nieszczęścia”, skłonność do „złośliwości”, „zawiści” to powszechne ludzkie namiętności, które należy odróżnić od resentymentu: „Mściwe uczucie, zazdrość, zawiść, szyderstwo, radość z cudzego nieszczęścia i złośliwość wtedy dopiero rodzą resentyment, kiedy działania je rozładowujące nie następują, ponieważ silniejsza jest świadomość bezsilności, która hamuje takie działania (rozładowujące). „Jeżeli zazdrośnik usiłuje pracą, wymianą, przestępstwem lub gwałtem zdobyć dobro, które kusi jego wzrok – nie popada [..] w resentyment.” Resentyment pojawia się, „…gdzie te szczególnie gwałtowne namiętności idą w parze z poczuciem niemożności przekształcenia ich w czyn […] z powodu słabości cielesnej lub duchowej albo z lęku lub obawy przed tymi, którzy owe namiętności wywołują.
Nacisk położony jest zatem na przyczyny strukturalne, systemowe; przykładowo, Scheler formułuje hipotezę: „Największy ładunek resentymentu tkwi więc nieuchronnie w takim społeczeństwie, w którym […] względna równość politycznych i pozostałych praw lub oficjalnie uznana formalna równość społeczna idą w parze z ogromnym zróżnicowaniem w zakresie faktycznej władzy, faktycznego posiadania i faktycznego wykształcenia, w społeczeństwie, w którym każdy „ma prawo” równać się z każdym, a mimo to „faktycznie zrównać się nie może”. Tutaj […] dzięki samej strukturze społeczeństwa istnieje na pewno potężny ładunek społecznego resentymentu.” (s.41).
Pozostaje pytanie, do jakiego stopnia teoria resentymentu Nietzschego/Schelera może być trafnym i badawczo płodnym narzędziem identyfikacji źródeł i wyjaśnienia zjawisk i problemów współczesnego świata. Podstawą seminarium będą obie wspomniane prace Nietzschego i Schelera.