Wprowadzenie do filozofii 3502-OBZ1-FILOZ

Wykład ma charakter obowiązkowy i adresowany jest do studentów I roku studiów licencjackich na kierunki socjologia. Celem wykładu jest: (1) zapoznanie studentów z europejskim „słownikiem" filozoficznym, tj. z siatką podstawowych pojęć, zagadnień i teorii filozoficznych, ze szczególnym uwzględniłem problemów i koncepcji dotyczących zjawisk społecznych i kulturowych; (2) zapoznanie studentów z właściwym dla filozofii sposobem stawiania pytań oraz szukania na nie odpowiedzi; (3) rozwijanie wyobraźni i wrażliwości intelektualnej studentów.
Wykład omawia genezę i naturę filozofii, jej usytuowanie w kulturze i cywilizacji oraz związki z nauką, religią i sztuką; podstawowe problemy i stanowiska z zakresu metafizyki, teorii poznania i etyki oraz wybrane kategoria i problemy z zakresu filozofii społecznej i politycznej oraz filozofii kultury.
I. Tematyka wykładów

1.Pojęcie filozofii. Społeczno-historyczne i kulturowe źródła myśli greckiej. Związek między strukturą polis i filozofią (mowa jako narzędzie polityczne a logika, jawność a idea prawdy, równość a geometryzacja ładu kosmicznego). Mythos i logos – przejście od myślenia opartego ma micie (jako odpowiedzi na pytanie o to, kto stworzył ład) do myślenia filozoficznego (odpowiedzi na pytanie, jak ów ład jest stworzony); pojęcie arche w sensie władzy i w sensie zasady (podstawy i racji ładu).
2.Dzieje pojęcia filozofii. Geneza nazwy. Zdziwienie jako początek,a kontemplacja teoretyczna jako cel filozofii (Platon i Arystoteles). Wątpienie i bezzałożeniowość (sceptycyzm antyczny a sceptycyzm metodyczny w nowożytnej filozofii podmiotu: Kartezjusz i Husserl). Krytyka poznania (Kant), krytyka „świadomości fałszywej” (Hegel), krytyka religii i ideologii (Feuerbach, Marks). Filozofia jako „wiedza emancypacyjna” (Oświecenie, Marks, Nietzsche, Freud). „Antyfilozofia” (Kierkegaard, Nietzsche, Wittgenstein) i postmodernizm (Derrida, Rorty).
3.Filozofia a nauka i sztuka. Klasyczne rozumienie filozofii jako wiedzy uniwersalnej. Struktura i podział filozofii – od Arystotelesa po schyłek średniowiecza (logika/epistemologia; filozofia teoretyczna: fizyka, matematyka, filozofia pierwsza/metafizyka; filozofia praktyczna: etyka, polityka, poetyka). Stopniowy rozpad tradycyjnego korpusu filozofii i wyodrębnianie się nauk szczegółowych w kontekście przemiany obrazu świata u progu nowożytności (przejście od zasady celowości i teleologii do mechanistycznie pojmowanej zasady przyczynowości jako podstawowej kategorii poznawczej). Klasyfikacja nauk szczegółowych (nauki formalne i realne) i pojęcie filozofii nauki. Dzieje pojęcia techne (pracy i działalności artystycznej).
4.Racjonalność natury (physis) wobec meta-fizyki. Geneza terminów „metafizyka” i „ontologia”. Potoczne a filozoficzne użycie słowa „byt”. Początki metafizyki w myśli Anaksymandra, Parmenidesa i Heraklita (sprzeczność między ujmowaniem bytu jako tożsamości i jako stawania się). Mylne interpretacje filozofii przedsokratejskiej jako materializmu – physis obejmuje całość bytu (ontologiczne źródła pojęcia prawa naturalnego). Platońska teorii idei a różnica między światem materialnym i intelligibilnym (warunki sensownego posługiwania się terminami „materializm” i „idealizm”; pojęcia materii, formy – względnie istoty, eidos – i hylemorfizmu).
5.Metafizyka a problem zmiany. Arystotelesowska krytyka teorii idei. Byt jako substancja i proces (jedność tożsamości i różnicy). Koncepcja czterech przyczyn a teoria potencji (dynamis) i aktu (energeia). Pojęcia ruchu i entelechii jako dwa typy procesów celowych (celowość zewnętrzna i autoteliczność). Próba przywrócenia dynamicznej i teleologicznej koncepcji bytu przez Hegla z uwagi na niemożność czysto kauzalnego wyjaśnienia procesów biologicznych. Zasada indywiduacji (różnicowania) w kontekście sporu o uniwersalia.
6.Metafizyka i etyka. Transpozycja pojęć ruchu i entelechii w sferę filozofii praktycznej u Arystotelesa – wytwarzanie (poiesis, techne) i działanie (praxis) jako fundamentalne pojęcia etyki (odsyłające do innych: np. roztropności, phronesis, bądź „środka”, „miary”). Przeprowadzona na tej podstawie krytyka sokratejsko-platońskiego intelektualizmu etycznego (ironia, elenktyka i maieutyka u Sokratesa) i częściowa rehabilitacja sofistów (Protagoras i tzw. greckie oświecenie). Przegląd najważniejszych stanowisk etycznych w kontekście ich związku z ontologią i analizą znaczeń słowa „dobry” (teorie deontologiczne i teleologiczne; hedonizm i utylitaryzm; naturalizm, antynaturalizm i emotywizm).
7.Ontologia czasu i filozofia historii. Cyrkularne (antyczne) i linearne (charakteryzujące myśl chrześcijańską i nowożytną) koncepcje czasu. Różnica między pojęciami losu i opatrzności (św. Augustyn). Sekularyzacja pojęcia opatrzności (eschatologii) w formie oświeceniowej idei postępu. Wskazanie warunków sensowności pojęć postępu i emancypacji, które jeśli pozbawione są odniesienia do stałego kryterium, miary (np. gdy predykat „emancypacyjny” będzie określeniem zastępującym predykat „dobry”), stają się puste.
8.Koncepcje czasu a filozofia polityczna. Zależności pojęciowe między, z jednej strony, kolistością czasu, odrzuceniem nieskończoności (jako czegoś „jeszcze nie skończonego”), nadrzędnością całości w stosunku do części, i, z drugiej strony, prymatem wspólnoty i obowiązków wobec jednostek i ich uprawnień, teoriami polityki jako sfery działania opartej na dobru wspólnym. Koncepcja nieskończonego czasu u Hobbesa i Newtona a powstanie liberalnych teorii prawa naturalnego (teorii umowy społecznej).
9.Filozofia i teologia. Pojęcie Boga u Arystotelesa, św. Augustyna i św. Tomasza (istota i istnienie są w Bogu tym samym). Pojmowanie Boga w filozofii podmiotu. Stosunek filozofii do religii naturalnej i objawionej (retrospektywny przegląd stanowisk). Kosmologiczny i ontologiczny sposób dowodzenia istnienia Boga. Zakwestionowanie dowodu ontologicznego (św. Anzelma) przez św. Tomasza i Kanta. Teodycea w ujęciu Leibniza. Kantowska i Heglowska filozofia religii.
10. Nowożytna filozofia podmiotu. Epistemologia jako metafizyka (Kartezjańskie ego cogito). Pojęcie doświadczenia i nowe rozumienie prawa przyrodniczego. Dualizm i monizm psychofizyczny. Wolność a determinizm. Spór empiryzmu (Locke, Berkeley, Hume) i racjonalizmu oraz przezwyciężenie tego sporu przez Kanta. Transcendentalizm Kanta i Fichtego.
11.Zagadnienie prawdy i wartości (aksjologii). Klasyczna (epistemologiczno-relacyjna) koncepcja prawdy i jej semantyczne przeformułowanie przez Tarskiego. Ontologiczna definicja prawdy (św. Augustyn i Heidegger). Inne koncepcje prawdy (Kant, Habermas/Apel). Spór o relację faktów i wartości. Opisowe i normatywne pojęcie prawa; pojęcie „ważności” („Geltung”). Niejawne założenia quasi-logicznego rozdziału faktów od wartości czy też bytu od powinności; uwikłanie dyskursu czysto „normatywistycznego” w paradygmat racjonalności zaczerpnięty z nauk matematyczno-przyrodniczych.
12.Dialektyczna teoria społeczna Hegla i Marksa a filozofia transcendentalna. Dzieje pojęcia dialektyki. Heglowska krytyka transcendentalnej reinterpretacji teorii umowy społecznej (teorii wciąż aktualnej – np. Höffe) w kontekście sporu między „liberałami” a „komunitarianami”. Przeniesienie problematyki kształtowania się „stanu społecznego” w sferę teorii dziejowej intersubiektywności. Intersubiektywność jako nie tylko pierwotny warunek konstytucji autonomicznego podmiotu (w ramach kontraktalnej zasady ekwiwalencji, wzajemności), ale również jako sfera politycznego działania. Filozofia prawa a teleologiczne struktury podmiotowości („idea dobra” jako stanowiąca cel sam w sobie intersubiektywność). Podważenie przez Marksa Heglowskiego rozróżnienia państwa i społeczeństwa obywatelskiego (teoria alienacji i fetyszyzmu).
13.Status poznawczy nauk społecznych i humanistycznych – spór o rozumienie i wyjaśnianie. Ewolucja postheglowskiej filozofii historii w stronę historyzmu i „świadomości historycznej” (Droysen, Ranke) oraz historycystycznej filozofii życia (Dilthey), które odrzucając paradygmat poznawczy nauk matematyczno-przyrodniczych, popadają jednak w samoznoszący się relatywizm. Ugruntowanie poznawczego statusu nauk społeczno-humanistycznych przez fenomenologię i hermeneutykę (Husserl, Heidegger, Gadamer). Pojęcie rozumienia („koło hermeneutyczne”) a ontologiczna struktura czasowości i skończoności człowieka. Semiotyka (Peirce).
14.Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej a psychoanaliza. Radykalna krytyka rozumu (Adorno, Horkheimer). Racjonalność komunikacyjna i instrumentalna. Spór Habermasa z Gadamerem o rzekomy „konserwatyzm” hermeneutyki w odniesieniu do relacji: ogólna norma – szczegółowa aplikacja. Fromm i jego krytyka Freuda za „burżuazyjny” prymat superego. Problematyczność zastosowań schematów psychoanalitycznych w naukach społeczno-humanistycznych. Renesans Freuda w myśli Lacana.
15.Strukturalizm i postrukturalizm. Spór o genezę i strukturę, diachronię i synchronię (Goldmann, Ricoeur, „młody Derrida”). Krytyka filozofii – dekonstrukcja „wielkich narracji” (Lyotard), ponowne odkrycie Nietzschego (Deleuze), „różnia” Derridy. Współczesny dyskurs zdetradycjonalizowanej „późnej nowoczesności”, „modernizacji refleksywnej”, ponowoczesności i „śmierci człowieka”. Foucault jako filozof nauki (pojęcie „cięcia epistemologicznego”). Postmodernizm a neopragmatyzm (Putnam, Rorty).