Teoria twórczości według św. Tomasza z Akwinu 3501-S155-11

Tomasz z Akwinu (1224/5-1274) jest autorem pism filozoficzno-teologicznych, takich jak: Quaestiones disputatae de quodlibet, Summa contra gentiles, Summa Teologii; komentarzy do Biblii, komentarzy do tekstów Arystotelesa i komentarzy do tekstów neoplatońskich Pseudo-Dionizego Areopagity, Boecjusza i Proklosa. Tomasz nie zostawił osobnego dzieła o sztuce czy szerzej rozumianej twórczości. Jednak cała jego praca filozoficzna i teologiczna jest oparta na immanentnej teorii twórczości. Tomasz buduje teorię twórczości naturalnej (którą uprawiają zwierzęta) i naturalno-wolitywnej (którą uprawiają ludzie) po to, by móc więcej powiedzieć, jeśli w ogóle człowiek może coś orzec, o twórczości wyższej niż jego własna – twórczości aniołów i twórczości Boga. Twórczość aniołów jest zupełnie niedostępnym dla człowieka czystym poznaniem intelektualnym, a twórczość Boga niepoznawalnym dla nas boskim, nieskończenie wolnym i mądrym stworzeniem (creatio). Ale zdaniem Tomasza, nie ma rzeczy wartościowszej niż choćby usiłowanie pojęcia owych rzeczy niepoznawalnych, dotyczących twórczości, poznania, istnienia.

Badanie teorii twórczości według Tomasza z Akwinu prowadzi do odkrycia, że Tomasz jest spadkobiercą depozytu ontologii Platona (teorii idei i teorii sztuki jako muzyki) i Arystotelesa (teorii substancji i teorii Umysłu Boskiego jako spełnienia wszelkiej doskonałości). Jego teoria twórczości jest częścią jego teorii poznania i istnienia. Jest to metafizyczna i realistyczna teoria twórczości, oparta na założeniu istnienia transcendentnego piękna tożsamego z transcendentnym dobrem, prawdą i istnieniem. Bóg rozumiany jako najprostsze, najpełniejsze istnienie, jest tożsamy z transcendentnym pięknem. W tym sensie transcendentne piękno nie jest stworzone, gdyż Bóg musiałby stwarzać sam siebie, co jest sprzeczne. Ale Bóg z miłości stwarza świat i przekazuje mu stworzone piękno. Siła piękna stworzonego polega na jego realnym, jednostkowym uczestnictwie w pięknie niestworzonym, transcendentnym. Tomasz nie znajdując dla człowieka w filozofii naturalnej możliwości poznania istoty Boga, odkrył możliwość poznania przynajmniej Jego istnienia, czyli tego, że Bóg jest. Według Tomasza człowiek w swoim poznaniu naturalnym (czyli intelektem i wolą) dochodzi do poznania tego, że Bóg jest, idąc przynajmniej pięcioma drogami. Twórczość, a ściśle zmierzająca do transcendentnego piękna sztuka (ars) jest częścią wielkiego ruchu jednostkowego poznania w świecie wszystkich bytów stworzonych i niestworzonego Boga.

W dziedzinie teorii twórczości Tomasz odkrył intelektualną i wolitywną przyczynę sztuki, przy zachowaniu podziału na sztukę boską (w zasięgu nieskończonej wszechmocy Boga) i sztukę ludzką (w zasięgu, w granicach ludzkich możliwości). W człowieku za sztukę, twórczość jest odpowiedzialna cnota, to znaczy duchowa sprawność rozwagi (prudentia) w powiązaniu z innymi duchowymi sprawnościami naturalnymi oraz tymi, które są Boskimi darami. Sztuka uprawiana przez człowieka, rozumiana jako ruch w stronę formy (motus ad formam) i jako głębokie duchowe pragnienie poznania dobra, które jest przyczyną celową wszystkiego, może przy pewnych spełnionych warunkach formalnych (spójności, jedności – integritas, harmonii – consonantia i jasności – claritas) osiągnąć poziom, na którym jest włączona w ruch mądrości i miłości wykraczający ponad świat zmysłowy oraz zmysłowo-intelektualny i ponad ludzkie możliwości i ograniczenia.

Celem naszego seminarium jest przeczytanie i przemyślenie tych tekstów oraz fragmentów tekstów filozoficznych Tomasza z Akwinu, które układają się w logiczną opowieść o twórczości, poznaniu i istnieniu, w których każdy jednostkowy człowiek, na swoją miarę, bierze udział.

Doceniając wielką rolę Tomaszowej syntezy w dziejach europejskiej myśli filozoficznej, zamierzamy zarazem postawić pytanie o zakres, w jakim myśl ta daje się potraktować jako wciąż żywa współcześnie propozycja intelektualna, w szczególności dotycząca rozumienia takich fenomenów, jak sztuka, twórczość, wynalazczość, poznanie, działanie. Nasze seminarium chce być sposobnością dla wszystkich zainteresowanych do przemyślenia tych kwestii możliwie bez jakichkolwiek uprzedzeń, i próby znalezienia na nie samodzielnej odpowiedzi.