Filozoficzne problemy nauk prawnych 3501-FPNP20-K-OG

Filozofia prawa, jako filozofia o prawie, problematyzuje swój przedmiot, a zatem czyni swoim zadaniem – m. in. – odpowiedź na pytania o naturę zjawiska, jakim jest prawo, a także o warunki i wymogi refleksji filozoficznej i naukowej nad prawem. Odpowiedzi na te pytania mogą być udzielane z różnych stanowisk metodycznych; podczas tych zajęć chcielibyśmy przedstawić stanowiska źródłowo filozoficzne, zewnętrzne wobec nauk prawnych i nauk empirycznych. (Aczkolwiek, część z nich postuluje redukcję filozofii prawa [a często i samych nauk prawnych] do [innych] nauk szczegółowych). Niektóre z problemów filozofii prawa w tym rozumieniu (te, które będą przedmiotem zajęć) to: czy prawo jako zjawisko jest czymś niesprowadzalnym do innych zjawisk (społecznych, politycznych etc.)? A jeżeli tak, to dlaczego i jakie jest wobec tego miejsce nauk prawnych pośród innych nauk? Jakie są warunki uprawiania nauk prawnych i filozofii prawa? Jakie wymogi powinna spełniać teoria prawa? Czym dokładnie jest prawo? Czym różni się prawo od zwyczaju czy moralności? Czy potoczne wyobrażenia na temat prawa oraz popularne teorie dotyczące jego natury wytrzymują krytykę filozoficzną? Czy filozofia umie uzasadnić sens istnienia prawa, względnie czy podaje argumenty przeciwko jego występowaniu w społecznościach ludzkich? Czy można dzielić systemy prawne na gorsze i lepsze, a jeżeli tak, to na jakiej podstawie?

Dlaczego warto się o tym uczyć?

Wskazane wyżej problemy stanowią jedne z najważniejszych zarówno z punktu widzenia filozofii prawa, jak i nauk prawnych, a także dyscyplin pokrewnych, takich jak filozofia społeczna, filozofia polityki, filozofia kultury, filozofia nauki etc., oraz nauk szczegółowych (socjologii, politologii, kulturoznawstwa, antropologii, metodologii nauk etc.). Są one wciąż podejmowane w filozofii czasów najnowszych (od końca XVIII w.), nie tracąc na aktualności, a zyskując na głębi i szerokości ujęcia.

Jak będą przebiegały zajęcia?

Każde ze spotkań będzie miało postać konwersatorium. Prowadzący (lub jeden z nich) będą wprowadzali uczestników zajęć w temat spotkania, aby następnie otworzyć dyskusję nt. wybranego (na podstawie rozmów z uczestnikami), zapowiedzianego i udostępnionego wcześniej tekstu, w której prowadzący będą pełnić funkcję moderatorów oraz – w razie potrzeby – uzupełniać lub korygować odpowiedzi albo naprowadzać uczestników na warte uwzględnienia aspekty podnoszonych problemów.
Lektury będą wybierane w trakcie trwania zajęć i będą dobierane do oczekiwań uczestników oraz problemów, które będą wyłaniać się w trakcie kolejnych dyskusji. Będą one jednak mieścić się w zakresach tematycznych przedstawionych w poniższym planie. Bibliografia przedstawiona niżej, w planie i w rubryce Literatura, nie stanowi obowiązkowej listy lektur.
Plan zajęć podzielony jest – modelowo – na 15 spotkań, lecz jeśli okaże się, że semestr okaże się niestandardowo długi lub krótki, liczba spotkań zostanie odpowiednio zmniejszona lub zwiększona.

Plan zajęć:

1. Spotkanie organizacyjne. Czym jest filozofia prawa? Ujęcia współczesne i dawne, minimalistyczne i maksymalistyczne. Refleksja nad adekwatnością podziałów proponowanych podczas zajęć kursowych. Plan zajęć. Wolne wnioski.

2. Redukcjonizmy prawnicze, cz. 1. Pozytywizm – prawo jako byt językowy
Czy prawo jest redukowalne do wytworów języka? Prawo jako rodzaj konwencji. Intencje a znaczenie w języku prawnym. Klasyczne koncepcje pozytywistyczne i ich krytycy. Prawo w świetle niektórych współczesnych teorii z obszaru filozofii języka.
Ronald Dworkin, Imperium prawa, przeł. Jan Winczorek, Warszawa 2006.
Herbert Lionel Adolphus Hart, Pojęcie prawa, przeł. Jan Woleński, Warszawa 1998.
David Lewis, Convention: A Philosophical Study, Hoboken (New Jersey) 2002.
Ruth Garrett Millikan, Beyond Concepts: Unicepts, Language, and Natural Information, Oxford 2017.

3. Redukcjonizmy prawnicze, cz. 1. Pozytywizm – prawo w świetle współczesnej ontologii analitycznej
Współczesna odsłona debaty między pozytywistami a non-pozytywistami na gruncie analitycznej metafizyki. Teza o społecznych źródłach prawa – czy treść prawa determinowana jest jedynie przez fakty opisowe?
Tomasz Gizbert-Studnicki, Metafizyka pozytywizmu prawniczego, „Principia. Pisma koncepcyjne z filozofii i socjologii teoretycznej”, Tom 61–62, 2015, s. 19–40.
Mark Greenberg, How Facts Make Law, „Legal Theory”, Vol. 10: 2004, s. 157-198.
David Plunkett, A positivist route for explaining how facts make law, „Legal Theory”, Vol. 18: 2012, s. 139-207.

4. Redukcjonizmy prawnicze, cz. 2. Prawo jako byt społeczny
Czy prawo jest redukowalne do wytworów procesów społecznych? Natura prawa a organicystyczne koncepcje społeczeństwa. Postęp społeczny a rozwój prawa.
Léon Duguit, Souveraineté et liberté: leçons faites à l'Université Colombia (New-York), 1920-1921, Paris 1922.
Emile Durkheim, O podziale pracy społecznej, przeł. Krzysztof Wakar, Warszawa 2020.
Jacek Srokosz, Rządy prawa jako efekt obiektywnego postępu społecznego – o solidarystycznej wizji genezy praworządności i ochrony praw jednostki, w: Andrzej Bator, Joanna Helios i Wioletta Jedlecka (red.), Rządy prawa i europejska kultura prawna, Wrocław 2014.

5. Redukcjonizmy prawnicze, cz. 3. Prawo jako byt historyczny (Quid leges sine moribus?)
Czy ktokolwiek dobrze wie, czym i jakie jest prawo? Czy ustawodawca jest w stanie zmieniać prawo? Czyli: czy tzw. ustawodawca jest w ogóle ustawodawcą? Czy to ludzie tworzą historię, czy historia ludzi?
Autor Listopada (Henryk Rzewuski), O dawnych i teraźniejszych prawach polskich słów kilka, Kraków 1855.
Fryderyk Karol (Friedrich Carl) von Savigny, O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa, Warszawa 1964.

6. Filozofia prawa a filozofia nauki, cz. 1.
Prawo naturalne jako hipoteza umożliwiająca teoretyzowanie nt. prawa pozytywnego. Emancypacyjna funkcja koncepcji prawa naturalnego w Oświeceniu. Natura, doświadczenie (empiria) i rozum (racjonalność) jako źródła prawa. Czy można mówić o prawach człowieka bez odwoływania się do prawa naturalnego?
Hugo Grotius, O prawie wojny i pokoju, przeł. Remigiusz Bierzanek, dwa t., Warszawa 1957.
Hugo Kołłątaj, Porządek fizyczno-moralny, w: idem, Porządek fizyczno- moralny oraz Pomysły do dzieła Porządek fizyczno-moralny, Warszawa 1955.

7. Filozofia prawa a filozofia nauki, cz. 2
Czysty rozum w użytku praktycznym w systemie Kanta. Szerokie rozumienie słowa „prawo” (moralne, naturalne i pozytywne) w systemie Kanta. Prawo jako szczególny przedmiot poznania. Problem demarkacji nauk prawnych (i etyki). Filozofia praktyczna jako filozofia prawa.
Immanuel Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, przeł. Mścisław Wartenberg, przejrzał Roman Ingarden, Warszawa 1981.
Idem, Krytyka praktycznego rozumu, przeł. Jerzy Gałecki Warszawa 2012.
Idem, Metafizyka moralności, przeł. Ewa Nowak, przejrzał Marek J. Siemek, Warszawa 2005.

8. Filozofia prawa a filozofia nauki, cz. 3
Neokantowskie uzasadnienia istotnej odrębności poznania w naukach prawnych od poznania w innych naukach przy równoczesnym uznaniu naukowości prawa:
a. metafizyka moralności bez praktycznego rozumu: Kelsen,
b. praktyczny rozum we współczesności: Radbruch,
c. najnowszy neokantyzm w filozofii prawa jako filozofii nauki: konstruktywizm.
Hans Kelsen, Czysta teoria prawa, przeł. Rafał Szubert, Warszawa 2014.
Gustav Radbruch, Filozofia prawa, przeł. Ewa Nowak, Warszawa 2012.
John Rawls, Kantian Constructivism in Moral Theory, w: idem, Collected Papers, Cambridge (MA)-London, 1999.

9. Filozofia prawa a filozofia nauki, cz. 4
Nauki prawne w świetle współczesnej (postkuhnowskiej) filozofii nauki. Pytanie o specyfikę metod właściwych naukom prawnym. Sposoby reprezentacji zjawisk i problem idealizacji. Modele i metafory w prawoznawstwie.
Ronald N. Giere, Scientific Perspectivism, Chicago 2006.
Björn Kralemann and Claas Lattmann, Models as Icons: Modeling Models in the Semiotic Framework of Peirce’s Theory of Signs, „Synthese”, Vol. 190: 2013, s. 3397-3420.
Leszek Nowak, Wstęp do idealizacyjnej teorii nauki, Warszawa 1977.
Michael Weisberg, Modeling, w: Herman Cappelen, Tamar Szabó Gendler i John Hawthorne (red.), The Oxford Handbook of Philosophical Methodology, Oxford 2016.
Sylwia Wojtczak, Iwona Witczak-Plisiecka i Rafał Augustyn, Metafory konceptualne jako narzędzia rozumowania i poznania prawniczego, Warszawa 2017.

10. Przyszłość pojęcia prawa, cz. 1. Moralność, zwyczaj, Sittlichkeit
Sittlichkeit jako pojęcie tłumaczące relację prawa, moralności i zwyczaju. Sittlichkeit u Kanta i u Hegla. Sittlichkeit w filozofii najnowszej: Axel Honneth. Sittlichkeit a pojęcie czynu i epoki czynu u Cieszkowskiego i Libelta. Czym jest prawo zwyczajowe? Czym jest zwyczaj prawny? Historia, moralność i zwyczaj jako wymiary i żywioły porządku prawnego.
August Cieszkowski, Prolegomena do historiozofii, w: idem, Prolegomena do historiozofii, Bóg i palingeneza oraz mniejsze pisma filozoficzne z lat 1838-1842, Warszawa 2014.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Zasady filozofii prawa, przeł. Adam Landman, Warszawa 1969.
Axel Honneth, Das Recht der Freiheit. Grundriß einer demokratischen Sittlichkeit, Berlin 2011 (przekład na angielski: idem, Freedom’s right. The Social Foundations of Democratic Life, przeł. Joseph Ganahl, Cambridge 2014).
Immanuel Kant, Metafizyka moralności, przeł. Ewa Nowak, przejrzał Marek J. Siemek, Warszawa 2005.
Karol Libelt, Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej, w: idem, Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej, O miłości ojczyzny, System umnictwa, O panteizmie w filozofii, Warszawa 2014.

11.-12. Przyszłość pojęcia prawa, cz. 2-3. Sittlichkeit i rozum praktyczny jako odpowiedź na problemy semantyczne nauk prawnych i języka w ogóle
Interpretacja Kanta i Hegla przez Brandoma: przekład Klasycznej Filozofii Niemieckiej na język i z użyciem koncepcji filozofii analitycznej.
Robert B. Brandom, Reason in Philosophy. Animating Ideas, Cambridge (MA)-London 2009.
Idem, A Hegelian Model of Legal Concept Determination: The Normative Fine Structure of the Judges’ Chain Novel, w: Graham Hubbs i Douglas Lind (red.), Pragmatism, Law, and Language, New York-London 2014.
Idem, A Spirit of Trust. A Reading of Hegel’s Phenomenology, Cambridge (MA)-London 2019.

13. Czemu społeczeństwo nie może istnieć bez prawa?
Prawo jako warunek ludzkiej historii. Prawo jako środek do celu. Prawo jako wymóg ludzkiej natury.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Zasady filozofii prawa, przeł. Adam Landman, Warszawa 1969.
Karol Marks (Karl Marx), Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstęp, przeł. Leszek Kołakowski, w: idem i Fryderyk (Friedrich) Engels, Dzieła, t. I, Warszawa 1960.
Ruth Garrett Millikan, Language, Thought, and Other Biological Categories, Cambridge (MA)-London 1984.

14. Czy porządki prawne można wartościować a jeżeli tak, to wg jakiego kryterium?
Kelsen: nie, wyklucza to naukowość teorii prawa. Cieszkowski, Croce: tak, wg kryterium historiozoficznego, dostosowania do wymogów epoki. Ewolucja systemów prawnych.
Hans Kelsen, Czysta teoria prawa, przeł. Rafał Szubert, Warszawa 2014.
August Cieszkowski, Prolegomena do historiozofii, w: idem, Prolegomena do historiozofii, Bóg i palingeneza oraz mniejsze pisma filozoficzne z lat 1838-1842, Warszawa 2014.
Benedetto Croce, Historia Europy w XIX wieku, przeł. Joanna Ugniewska, Warszawa 1998.
Susan Haack, The Pragmatist Tradition: Lessons for Legal Theorists, “Washington University Law Review”, Vol. 95 Issue 5: 2018, s. 1049-82.
Ruth Garrett Millikan, Language, Thought, and Other Biological Categories, Cambridge (MA)-London 1984.

15. Spotkanie podsumowujące.

Jaki pożytek przyniosą słuchaczom? Co uczestnicy z nich wyniosą?

Zajęcia umożliwią uczestnikom zapoznanie się z jednymi z najważniejszych pytań oraz odpowiedzi z zakresu filozofii prawa, w szczególności z jednymi z najważniejszych kwestii i teorii dotyczących natury prawa, metod nauk prawnych, relacji filozofii prawa z innymi obszarami filozofii oraz funkcji, które pełni prawo w społeczeństwie. Pozwoli to rozwinąć w sobie zdolność do teoretyzowania oraz poszerzyć wiedzę w zakresie filozofii prawa. Ponadto problemy poruszane podczas zajęć należą do, niemałej skądinąd, grupy wciąż palących problemów nowoczesności, na które odpowiedź jest udzielana stopniowo i powoli.