PROBAD: Postawy etniczne a język mniejszościowy. Przykład języka 3500-PROBAD-PEJM

Celem zajęć jest przygotowanie i realizacja projektu badawczego poświęconego obecności i zakresu stosowania języka mniejszościowego na poziomie lokalnym. Konkretniej, ma on dotyczyć społecznych przejawów używalności języka kaszubskiego w gminie Parchowo (powiat bytowski). W ramach projektu będziemy się koncentrować na kwestiach postaw wobec języka kaszubskiego i jego posługiwania się w lokalnym życiu społecznym (w różnych jego przejawach od nieformalnych do formalnych sytuacji), a także na problemach nauczania języka kaszubskiego w szkołach publicznych, nastawienia wobec dwujęzycznych, polsko-kaszubskich nazw miejscowości w tej gminie i w stosowaniu go jako języka dodatkowego w stosunkach urzędowych w urzędzie gminy. Realizacja projektu wiąże się z planowanym wyjazdem badawczym w okresie kwiecień–maj 2026 r.
Projekt nawiązuje do podobnych badań przeprowadzonych w tej gminie w ramach seminariów badawczych kierowanych przez S. Łodzińskiego w latach 2014-2016 (badanie te były finansowane ze środków ówczesnego Instytutu Socjologii UW). Został wówczas przygotowany raport pt. „. Etniczność i języki mniejszości narodowych w społecznościach lokalnych (gminach)”. Zajęcia mają się skupić na krytycznym spojrzeniu na dotychczasowe badania i uzyskane wyniki, na przygotowaniu zaktualizowanego scenariusza wywiadu i ich przeprowadzeniu oraz przygotowaniu roboczych raportów. Generalnie zajęcia mają na celu pogłębienie kompetencji badawczych, umiejętności planowania i realizowania badania w zespole oraz które zapewniają udział studentów w badaniach naukowych prowadzonych na Wydziale Socjologii. Podkreślam, że w ramach tych zajęć będzie można zebrać materiały do prac magisterskich (poprzednio zostały zebrane materiały do przygotowanych i obronionych 5 prac magisterskich oraz zostały zebrane pierwsze materiały do rozprawy doktorskiej pani dr Katarzyny Lewandowskiej).
W projekcie (podobnie jak 10 lat temu) zwracamy uwagę na fakt, że regulacje dotyczące tych kwestii nie występowały w prawie polskim do momentu przyjęcia w 2005 r. ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym. Była to duża zmiana zarówno administracyjna, jak i społeczno-etniczna, gdy się uwzględni powojenną tradycję jednolitości językowej społeczeństwa i państwa polskiego. Instytucjonalizacja dwujęzyczności była możliwa dzięki taki rozwiązaniom prawnym, które wymuszały na poziomie społeczności lokalnej porozumienie między przedstawicielami mniejszości i większości, co do zasadności wprowadzenia tych regulacji i wyboru miejscowości, w których mają zostać one wprowadzone. Drugim celem jest próba ukazania możliwości podejścia teoretycznego nawiązującego z jednej strony do socjolingwistycznej koncepcji „krajobrazu językowego”, a z drugiej strony do nurtu nowego instytucjonalizmu związanego z analizą ochrony praw mniejszości, w tym zwłaszcza praw językowych.
Znaczenie tych zajęć wynika z tego powodu, że regulacje dotyczące dwujęzyczności, zwłaszcza obecności nazw dwujęzycznych, jak i publicznego używania języków ojczystych mniejszości nie były rozwinięte w Polsce przez cały okres XX wieku, praktycznie do momentu przyjęcia w 2005 r. ustawy mniejszościowej. Ustawa zmieniła ona podstawy organizacyjne polityki wobec mniejszości, powołała nowe instytucje i stworzyła podstawy realizacji nowych uprawnień osób należących do mniejszości. Była to duża zmiana zarówno administracyjna, jak i społeczno-etniczna, gdy się uwzględni powojenną tradycję jednolitości językowej społeczeństwa i państwa polskiego. Instytucjonalizacja dwujęzyczności była możliwa dzięki taki rozwiązaniom prawnym, które wymuszały na poziomie społeczności lokalnej porozumienie między przedstawicielami mniejszości i większości, co do zasadności wprowadzenia tych regulacji i wyboru miejscowości, w których mają zostać one wprowadzone.
Wiele prac dotyczących ochrony praw mniejszości w krajach Europy Środkowo – Wschodniej lub procesu ich „europeizacji” skupiało się albo na samych rozwiązaniach prawnych i ogólnej sytuacji politycznej lub też analizowało wybrane przypadki lokalne (case studies). Brakowało takiego podejścia, które by łączyło problemy związane z ogólnym kontekstem zmiany polityki mniejszościowej i językowej (standardy i wpływ organizacji międzynarodowych, działanie instytucji państwa itp. - poziom makro), jak i sprawy realizacji przyjętych regulacji w na poziomie lokalnym (poziom mikro).
W projekcie opieramy się na pojęciu „pola dwujęzyczności”, które w założeniu ma pokazać, jak poziom decyzji centralnych dotyczących dwujęzyczności przekłada się na codzienną praktykę na poziomie społeczności lokalnej. Analiza okazuje, że obok samego procesu ich przekładania na krajowe regulacje, istotny staje się wymiar polityki lokalnej i rola „agentów zmiany” (w wypadku gminy - rad gmin) oraz regionalne tradycje etniczne. W takim sensie możemy mówić o analizie sytuacji mniejszości nie tylko poprzez pryzmat ich uprawnień, ale do uchwycenia ich roli jako politycznych „aktorów” zmiany.
W trakcie zajęć wykorzystamy materiały z poprzednich badań (w tym dyskusja nad wybranymi wywiadami oraz raportami badawczymi, aktualizacja scenariusza wywiadu), wyniki spisów powszechnych z lat 2011 i 2021 (dotyczące gminy Parchowo) i literaturę przedmiotu. Zajęcia mają się kończyć przygotowaniem roboczych raportów badawczych. Przewiduję, że każda osoba w trakcie wyjazdu badawczego będzie mogła przeprowadzić średnio 5 wywiadów. Studencki wyjazd badawczy będzie poprzedzony wcześniejszymi moimi wyjazdami i spotkaniami z przedstawicielami gminy Parchowo oraz przedstawicielami instytucji publicznych (szkoła, parafia, urząd gminy itp.) mającymi przygotować właściwy etap badań.