Spisy powszechne ludności a pytania o narodowość, język i wyznanie religijne - ujęcie porównawcze 3500-FAKL-SPIS

Celem konwersatorium jest przedstawienie i analiza ewolucji metodologii i technik prowadzania spisów powszechnych ludności w zakresie pytań o narodowość, język i wyznanie religijne w okresie 1921-2021 w Polsce (dodaje się do nich często także pytania o kraj urodzenia i posiadane obywatelstwo/a). Wszystkie razem są one często określane w literaturze przedmiotu lub oficjalnych dokumentach spisowych pytaniami o „etniczne pochodzenie” (ethnicity question). W trakcie zajęć będę się koncentrował z jednej strony na ich opisie i sposobach sformułowania, a z drugiej strony na sytuacji społeczno-polityczną w trakcie ich przeprowadzania, która mogła wpływać na odpowiedzi i kształtować wyniki w zakresie struktury etniczno (narodowościowo) - językowej społeczeństwa polskiego. Pragnę skupić się tutaj nie tyle na opisie spisowych wyników etnicznych w ujęciu ilościowym i/lub przestrzenny, lecz na analizie polityk spisowych w tym zakresie, czyli mechanizmach przeprowadzenia spisów powszechnych ludności w kontekście ówczesnych realiów politycznych i społecznych.
Spisy powszechne ludności są uważane za jedno z podstawowych źródeł informacji na temat populacji danego kraju i jego zróżnicowania etnicznego. Uzyskuje się je przy pomocy pytań, które dotyczą narodowości i tożsamości etnicznej jednostki (jej pochodzenia etnicznego itp.), rasy, używanego języka (ojczystego, domowego itp.), wyznania religijnego oraz posiadanego obywatelstwa (bądź obywatelstw). Otrzymane w ten sposób dane pozostają często podstawowym i jedynym źródłem informacji statystycznej o etnicznym, językowym i religijnym zróżnicowaniu danego społeczeństwa. Wynika to nie tylko z powszechnego charakteru badania spisowego, ale także i z tego powodu, że inne sposoby zbierania danych na ten temat (jak np. sondaże socjologiczne) nie obejmują wszystkich grup etnicznych z powodu ich małej liczebności lub ich rozproszenia na terenie całego kraju, a dane urzędowe (znajdujące się rejestrach administracyjnych) albo nie zawierają takich informacji albo są niedostępne badaczom z powodu swojej politycznej wrażliwości.
Ich obecność w spisach powszechnych ludności jest zawsze trudnym wyzwaniem, zarówno dla administracji spisowej, jak i samych spisywanych osób. Podstawową kwestią pozostaje bowiem ocena wiarygodności uzyskanych danych na ten temat. Na ile otrzymane odpowiedzi były zgodne z indywidualnymi i utrwalonymi przekonaniami ludzi dotyczącymi ich narodowości, języka lub wyznania. Istotnym składnikiem oceny tej wiarygodności jest również wiedza o tym, czy odpowiedzi były udzielane w sposób maksymalnie swobodny, w małym stopniu zakłócany czynnikami zewnętrznymi. Dlatego zwraca się uwagę na ograniczenia, które są związane z kwestiami metodologicznymi dotyczącymi konstrukcji pytań o tożsamość narodową (etniczną) jednostki, problemami objęcia spisem całej badanej populacji oraz społecznym odbiorem spisu. Kwestie te są widoczne na każdym jego etapie organizacji i przebiegi spisu, począwszy od jego przygotowania poprzez zbieranie danych aż do końcowej fazy opracowywania i publikacji danych na ten temat.
Różnie sformułowane pytania dotyczące struktury etniczno-językowej oraz wyznaniowej uwzględniało sześć spisów powszechnych w Polsce (w 1921, 1931, 1946, 2002, 2011 i 2021 r.), jednak przeprowadzenie ich różnymi metodami w odmiennych uwarunkowaniach społeczno-politycznych mogło w istotniejszy sposób wpłynąć na rezultaty „etniczne” niż szersze zmiany demograficzne i ewolucja poczucia przynależności narodowej jego obywateli. W długiej, historycznej perspektywie czasowej spis powszechny ludności i pytania dotyczące tożsamości narodowej i używanego języka stanowią zawsze rodzaj statystycznego obrazu zróżnicowania kulturowego społeczeństwa w danym momencie historycznym.
Analizując w trakcie zajęć sposób wprowadzania oraz funkcjonowania pytań etnicznych w polskich spisach powszechnych ludności będziemy chcieli pokazać, że nie były one w każdym z przedstawionych tutaj przypadków zwykłymi i „neutralnymi” społecznie pytaniami badawczymi. Ich treść i liczba, a także sposób liczenia (zwłaszcza pytań o tożsamość narodową i etniczną, ale także o język) stanowiły przedmiot refleksji zarówno po stronie państwowej administracji spisowej, jak i organizacji mniejszości narodowych, a często stanowiły one przedmiot dyskusji i konfrontacji. Były one odbiciem historii etnicznej społeczeństwa i postrzegania jego zróżnicowania etnicznego przez państwo.
W trakcie zajęć chciałbym zwrócić uwagę na następujące kwestie metodologiczne w zakresie stawiania pytań w polskich spisach powszechnych ludności, które można zauważyć w stuletniej ich historii. Po pierwsze, zmianie uległa legitymizacja potrzeby zbierania danych etnicznych. To nie tyle wiedza i ocena zróżnicowania etniczno-językowego całej spisywanej populacji, ile potrzeba badania tożsamości etnicznych i języków samych grup mniejszościowych z powodu ochrony ich praw, zwłaszcza w perspektywie regulacji dwujęzyczności (jak stanowi to ustawa z 2005 r.).
Po drugie, nacisk na badanie w spisie subiektywnych identyfikacji etnicznych oraz ich często złożonego charakteru (podwójnego) charakteru. To nie tyle obiektywne i substancjalne wskaźniki (językowe), ile kwestia samego samozaliczenia. Inne pytania, jak o język, wyznanie religijne, obywatelstwo lub kraj urodzenia odgrywają znaczenie dodatkowe (choć np. pytanie o język domowy jest dla społeczności kaszubskiej czymś najważniejszym).
Po trzecie, kwestia zasadności obecności pytań etnicznych w formularzu spisowym nie budzi już sporów publicznych ani też krytyki etnicznych społeczności mniejszościowych (były one wyrażane w trakcie spisów w 2002 i 2011 r.). Pytania te zostały uznane za użyteczne dla wiedzy statystycznej o społeczeństwie polskim, jak i praktyki społecznej związanej z realizacją uregulowań prawnych zawartych w ustawie o mniejszościach z 2005 r. Nastąpiła zmiana charakteru atmosfery społecznej i wpływu technologii spisowej polegającej na przejściu od klasycznego wywiadu spisowego typu face to face do samospisu internetowego i odpowiedzi na pytanie, na ile takie rozwiązanie sprzyja identyfikacji tożsamości grup mniejszościowych. Samospis stał się użytecznym sposobem na zaprezentowanie się liczbowe i prestiżowe poprzez dążenie do zdobycia uznania zarówno wśród „swoich” członków, jak i w oczach państwa i otoczenia zewnętrznego.