Poza centrum: przemiany, inność i tożsamość w świecie portugalskojęzycznym 3305-PC-01

Przedmiot poświęcony jest analizie przemian społecznych, doświadczeń inności oraz zjawisk migracyjnych w Portugalii i Brazylii, oglądanych z perspektywy „poza centrum” – geograficznego (prowincja, interior, favela), społecznego (klasa ludowa, migranci wewnętrzni i zewnętrzni) oraz symbolicznego (głosy i narracje zwykle marginalizowane). Kurs wychodzi od historycznego ukształtowania relacji portugalsko-brazylijskich (imperium kolonialne, niewolnictwo, migracje europejskie do Brazylii, długotrwała emigracja Portugalczyków), by następnie skupić się na współczesnych mobilnościach: migracjach wewnętrznych w obu krajach, imigracji do Portugalii (zwłaszcza społeczności brazylijskiej) oraz obecności Polaków w przestrzeni portugalskojęzycznej.
Zajęcia mają formę konwersatorium, w którym teksty naukowe z zakresu badań nad migracjami, historii i socjologii zestawiane są z literaturą piękną, reportażem i innymi tekstami kultury. Analizowane będą m.in.: proza Clarice Lispector (A hora da estrela) jako zapis doświadczenia wewnętrznej migrantki w Rio de Janeiro, eseistyka Henryka Siewierskiego i poezja Tomasza Łychowskiego jako przykłady polskich spojrzeń „od środka” na Brazylię, reportaże Izabeli Klementowskiej, wybrane utwory muzyczne m.in. José Miguela Wisnika, filmowe przedstawienia migracji i przemocy (As polacas) oraz teksty poświęcone turystyce duchowej (w tym debatom wokół ayahuaski), analizowane w perspektywie krytycznej, bez promowania używania substancji psychoaktywnych. Interesują nas nie tylko „statystyki migracyjne”, lecz także język, emocje, strategie opowiadania o sobie i innych – to, jak migracja wpisuje się w codzienność, pamięć i wyobraźnię.
Zastrzeżenie: niektóre treści prezentowane w ramach kursu mogą zawierać elementy trudne do odbioru dla osób wrażliwych (np. przemoc, wulgarny język lub eksplicytne treści erotyczne). Proszę o uwzględnienie tego przy podejmowaniu decyzji o udziale w kursie.

Rodzaj przedmiotu

fakultatywne

Tryb prowadzenia

w sali

Założenia (opisowo)

Celem kursu jest rozwinięcie umiejętności krytycznej lektury i interpretacji różnorodnych materiałów (literackich, reportażowych, naukowych, medialnych) w kontekście relacji centrum–peryferie oraz kategorii rasy, klasy, płci i pochodzenia. Osoby studiujące będą doskonalić kompetencje pracy z tekstami portugalsko- i polskojęzycznymi, uczyć się formułowania własnych tez i argumentów, a także przygotowywania krótkich studiów przypadku (np. dotyczących konkretnej dzielnicy, grupy migrantów, rodziny transnarodowej czy dzieła kultury). Przedmiot adresowany jest do osób zainteresowanych nie tylko „kanonicznym” obrazem Portugalii i Brazylii, lecz przede wszystkim tym, co dzieje się na obrzeżach – tam, gdzie najczęściej widać napięcia, konflikty i twórczy potencjał współczesnych migracji.

Koordynatorzy przedmiotu

Aleksandra Pajek

Efekty kształcenia

Wiedza – po zakończeniu kursu student/ka:
zna i rozumie główne typy migracji (wewnętrzne, zewnętrzne, przymusowe, dobrowolne) w Portugalii i Brazylii oraz ich historyczne tło (kolonializm, niewolnictwo, emigracja Portugalczyków, imigracja do Brazylii i Portugalii).
Odniesienie do efektów kierunkowych: K_W01, K_W03, K_W04, K_W06, K_W08, K_W09.

zna podstawowe pojęcia i nurty badawcze używane w humanistycznych studiach nad migracjami, innością i relacją centrum–peryferie w świecie portugalskojęzycznym.
Odniesienie: K_W01, K_W02, K_W03, K_W04, K_W08.

zna wybrane utwory literackie, reportaże, filmy i teksty krytyczne (m.in. Clarice Lispector, Michel Laub, Henryk Siewierski, Tomasz Łychowski, Izabela Klementowska, film As polacas) dotyczące doświadczeń migracyjnych w Portugalii i Brazylii.
Odniesienie: K_W06, K_W08, K_W09.

rozumie kulturowe i językowe reprezentacje Polaków w świecie portugalskojęzycznym (np. zróżnicowane użycia określeń polaco/polonês) oraz ich związek z historią migracji i stereotypizacją.
Odniesienie: K_W02, K_W04, K_W06, K_W08, K_W09.

Umiejętności – po zakończeniu kursu student/ka:
potrafi analizować i interpretować teksty literackie, reportażowe, eseistyczne, filmowe i medialne dotyczące migracji, inności i peryferii w Portugalii i Brazylii, z wykorzystaniem podstawowych narzędzi humanistyki.
Odniesienie: K_U01, K_U03, K_U05, K_U06.

umie zestawiać i porównywać różne reprezentacje migracji (np. wewnętrzna migracja w Brazylii, migracja Brazylijczyków do Portugalii, doświadczenia Polaków w świecie portugalskojęzycznym) oraz formułować na tej podstawie własne wnioski.
Odniesienie: K_U01, K_U03, K_U04, K_U05, K_U06.

potrafi przygotować krótkie studium przypadku (np. dotyczące wybranej grupy migrantów, dzielnicy miejskiej, rodziny transnarodowej czy pojedynczego dzieła kultury) i zaprezentować je w formie ustnej lub pisemnej.
Odniesienie: K_U01, K_U03, K_U04, K_U06, K_U07, K_U08.

posługuje się źródłami portugalsko- i polskojęzycznymi (naukowymi i popularnymi) dotyczącymi migracji i kultury świata portugalskojęzycznego, potrafi je krytycznie ocenić i włączyć do własnej wypowiedzi.
Odniesienie: K_U01, K_U02, K_U03, K_U05, K_U07, K_U08.

Kompetencje społeczne – po zakończeniu kursu student/ka:
jest gotów/gotowa do krytycznej refleksji nad stereotypami i uprzedzeniami dotyczącymi migrantów, społeczeństw postkolonialnych oraz własnej pozycji wobec centrum i peryferii.
Odniesienie: K_K01, K_K03, K_K05, K_K06, K_K08.

docenia znaczenie różnorodności kulturowej Portugalii i Brazylii oraz odpowiedzialności za sposób przedstawiania grup mniejszościowych i migranckich w dyskursie publicznym.
Odniesienie: K_K02, K_K03, K_K06, K_K07, K_K08.

jest przygotowany/a do dalszego, samodzielnego pogłębiania wiedzy o migracjach i kulturze świata portugalskojęzycznego, także w perspektywie własnych prac dyplomowych.
Odniesienie: K_K01, K_K02, K_K07, K_K08.

Kryteria oceniania

Osoby uczestniczące w konwersatorium będą oceniane na podstawie: - obecności (dozwolone są dwie nieusprawiedliwione nieobecności; każda kolejna nieusprawiedliwiona nieobecność obniża końcową ocenę o pół stopnia),
-udziału w dyskusjach, aktywności na zajęciach, w tym krótkich prezentacji.

W kwestii korzystania z narzędzi SI w procesie kształcenia stosuje się ogólne wytyczne URK: https://dokumenty.uw.edu.pl/dziennik/DURK/Lists/Dziennik/Attachments/134/DURK.2023.98.UURK.98.pdf

Literatura

As Polacas, reż. João Jardim, Brazylia 2023
Magdalena Bąk, Lidia Romaniszyn-Ziomek, „Gdzie ziemia się kończy, a morze zaczyna. Szkice polsko-portugalskie”, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2016.
Amanda Alves Borges, Ivaneli Schreinert dos Santos, Luiz Gonzaga Godoi Trigo, Heros Augusto Santos Lobo, „Turismo espiritual: quais são as motivações dos viajantes em busca da espiritualidade?”, Revista de Turismo Contemporâneo 10(3) / 2022, s. 470–492.
Stephen Castles, Mark J. Miller, Migracje we współczesnym świecie, przeł. A. Gąsior-Niemiec, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
Paulo Coelho, O diário de um mago (wyd. oryg., 1987) / Pielgrzym, przeł. Krystyna Szeżyńska-Maćkowiak, Warszawa: Świat Książki (różne wydania).
Maria Danilewicz-Zielińska, Polonica portugalskie, Warszawa: Towarzystwo „Więź”, 2005.
Duval Fernandes, João Peixoto, Andrea Poleto Oltramari, „A quarta onda da imigração brasileira em Portugal: uma história breve”, Revista Latinoamericana de Población (RELAP) 15(29) / 2021, s. 34–63.
Karolina Golemo, „Nowi Portugalczycy? Afrodescendentes i ich miejsce w społeczeństwie”, Politeja 19(1[76]) / 2022, s. 7–29.
Maria Cristina Sousa Gomes, Maria João Guardado Moreira, Maria Luís Rocha Pinto, „Movimentos migratórios internos em Portugal (1995–2011): caracterização exploratória considerando grupos de idades, níveis de habilitações e atividade”, Sociologia, Problemas e Práticas 83 / 2017, s. 109–129.
Iza Klementowska, Samotność Portugalczyka, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2014.
Edyta Koper, „Polskie rodziny transnarodowe: dzieci, rodzice, instytucje i więzi z krajem w świetle raportu Komitetu Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk”, Facta Simonidis 11(1) / 2018, s. 171–186.
Michel Laub, O diário da queda (wyd. oryg. 2011)/ Dziennik upadku, przeł. Wojciech Charchalis, Warszawa: Wydawnictwo Pauza, 2020.
Clarice Lispector, A hora da estrela (wyd. oryg.) / Godzina Gwiazdy, przeł. Anna Hermanowicz-Pałka, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1987.
Tomasz Łychowski, Rio. Vislumbres / Rio. Przebłyski, tom dwujęzyczny (polsko-portugalski), Rzeszów: Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne „Fraza”, 2024 (ten i inne, wybrane tomy poezji)
José Carlos Marques, „A emigração portuguesa em tempos de imigração”, Polígonos. Revista de Geografía 20 / 2010, s. 115–129.
Rafael de Bivar Marquese, „A dinâmica da escravidão no Brasil: resistência, tráfico negreiro e alforrias, séculos XVII–XIX”, Novos Estudos CEBRAP 74 / 2006, s. 107–123.
Bruno Maroneze, Letícia Tranquile da Silva, „Polonês ou polaco: um caso de variação lexical na língua portuguesa”, Études romanes de Brno 42(1) / 2021, s. 201–215.
Jerzy Mazurek, „Specyfika polskiej emigracji do Brazylii”, Niepodległość i Pamięć 27(2) / 2020, s. 271–293.
Aleksandra Pajek, Polacy w Portugalii w latach II wojny światowej w polskiej literaturze dokumentu osobistego. Doświadczenia kulturowej inności, Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego / Biblioteka Iberyjska, 2023.
Henryk Siewierski, Jak dostałem Brazylię w prezencie, Kraków: Universitas, 1998.
Henryk Siewierski, Raj nie do utracenia. Amazońskie silva rerum, Kraków: Universitas, 2006.
José Miguel Wisnik, wybrane utwory i teksty piosenek (np. „São Paulo Rio”, „Terra estrangeira”, „Pérolas aos poucos”).

Więcej informacji

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3305-PC-01 w USOSweb