Antropologia kultury Europy Środkowo-Wschodniej 3224-D8AEŚW

Zajęcia te mają charakter komplementarny wobec zajęć Współczesne kierunki i metody badań kulturoznawczych. Są wprowadzeniem do pogłębionej refleksji nad kulturą z perspektywy antropologicznej, z zaakcentowaniem kontekstów kultur Europy Środkowo-Wschodniej. Mają na celu prezentację najważniejszych obszarów zainteresowań antropologii kultury (m.in. przestrzeń, czas, ciało, typy więzi społecznych, pojęcie osoby oraz historycznie ukształtowane modele kultury), przedstawienie kategorii badawczych, kierunków i zakresów analizy zjawisk kultury (m.in. wzór kultury, współczynnik humanistyczny, typ idealny i relatywizm kulturowy), jak również przygotowanie do wykorzystania tych kategorii w opisie antropologicznym kultur regionu, zilustrowane przykładami rozpoznań i analiz charakterystycznych dla regionu zjawisk kulturowych. Omówieniu ujęć metodologicznych towarzyszy przedstawienie koncepcji teoretycznych, kluczowych w dziejach myśli kulturoznawczej i stosowanych współcześnie. Zajęcia są też próbą przybliżenia postawy poznawczej określanej jako „wyobraźnia antropologiczna” w kontekście badania i rozumienia specyfiki kulturowej Europy Środkowo-Wschodniej.
Podczas zajęć student rozwija swoje umiejętności badawcze w zakresie antropologicznego opisu kultur Europy Środkowo-Wschodniej i uczy się samodzielnie zdobywać wiedzę, korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego.

BLOK III: Kategorie, orientacje, założenia poznawcze.

1. Relatywizm kulturowy i wzory kultury.

Lektury:
- Kłoskowska A., „Różnorodność wzorów kultury i funkcje antropologii kulturalnej” oraz „Trwałość i trwanie książki Ruth Benedict Wzory kultury” [w:] Benedict R., „Wzory kultury”, przeł. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1999 (lub inne wydanie);
- Kołakowski L., „Złudzenia uniwersalizmu kulturowego” [w:] „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Warszawa 2005.

Zagadnienia: różnorodność i równoważność kultur, kategorie relatywizmu kulturowego i wzoru kultury, kultura jako rozszerzenie osobowości, krytyka etnocentryzmu, naturalizmu i ewolucjonizmu, postulat badań porównawczych, zakwestionowanie własnej tożsamości jako warunek poznania innego, problem tolerancji wobec różnorodności kultur.

2. Antropologia codzienności.

Lektury:

- Sulima R., „Antropologia codzienności”, Kraków 2000, rozdziały: „Wstęp”, „Semantyka libacji alkoholowej”, „Supermarket. Wstęp do retoryki konsumpcji”;
- Szpakowska M., „Samowiedza obyczajowa czasu wielkich przemian” [w:] „Życie codzienne Polaków na przełomie XX i XXI wieku”, red. Roch Sulima, Łomża 2003.

Zagadnienia: antropologia codzienności jako orientacja badawcza, postulat poznawczy i propozycja badania kultury własnej jako kultury obcej – antropologia, która zaczyna się we własnym domu, dostrzeżenie „inności” w tym, co bliskie i oczywiste, metody obserwacji i opisu, samowiedza kulturowa Polaków, badanie obyczajów jako opis etnograficzny, poszukiwanie ukrytej struktury systemu i rekonstrukcja świadomości uczestników kultury.

3. Antropologia rzeczy.

Lektury:
-Pomian K., „Jak uprawiać historię kultury” [w:] „Przegląd Historyczny”, nr 1/1995 (tom 86), s. 1-13;
- Barański J., „Świat rzeczy. Zarys antropologiczny”, Kraków 2007, rozdział: „Wstęp”.

Zagadnienia: semiofory – klucz do badania historii kulturowej, korzenie, kierunki i problemy badania kultury materialnej, pojęcie kultury materialnej, interdyscyplinarność i semantyczny wymiar rzeczy, współczesne konteksty rzeczy.

BLOK IV: Kultura i związki społeczne.

4. Rodzina – typ idealny i obraz współczesny.

Lektury:
- Malinowski B., „Dzieła. Tom 6: Seks i stłumienie w społeczności dzikich oraz inne studia o płci, rodzinie i stosunkach pokrewieństwa”, red Władysław Markiewicz, Warszawa 1987, rozdziały: „Małżeństwo” oraz „Pokrewieństwo”, przeł. Grażyna Kubica;
- Siekierski S., „Codzienne troski kobiet w świetle listów do Poradnika Domowego” [w:] „Życie codzienne Polaków na przełomie XX i XXI wieku”, red. Roch Sulima, Łomża 2003.

Zagadnienia: konteksty, funkcje i aspekty małżeństwa: seksualność, prokreacja, ekonomia, prawo i rytuał, społeczne uwarunkowania małżeństwa (zakaz kazirodztwa, egzogamia, endogamia), formy małżeństwa (poliandria, poligynia, monogamia), systemy pokrewieństwa, współczesne małżeństwo i rodzina z perspektywy kobiecej.

5. Modele i przemiany rodziny w Europie Środkowo-Wschodniej.

Lektury:
- Łukasiewicz D., „Zmiany w rodzinie” [w:] „Prusy w dobie kształtowania się kapitalizmu (1806-1871)”, red. Grzegorz Kucharczyk, Poznań 2014;
- Meyenhoff John, „Małżeństwo w prawosławiu. Liturgia, teologia, życie”, przeł. Krzysztof Leśniewski, Lubin 1995, rozdziały: „Warunki zawarcia małżeństwa”, „Rozwód”, „Rodzina i planowanie rodziny”.

Zagadnienia: model rodziny w Prusach w II połowie XIX wieku, system wartości kulturowych jako wsparcie dla tradycyjnego typu rodziny, kwestia autorytetu i hierarchii w rodzinie, zmiany i przekształcenia funkcji małżeństwa (powolne zanikanie kontraktu ekonomicznego), społeczne i religijne uwarunkowania małżeństwa w prawosławiu, między rygorem tradycji a nowoczesnością, problem seksualności.

6. Wspólnota i lokalizm.

Lektury:
- Sulima R., „Głosy tradycji”, Warszawa 2001, rozdział: „Małe ojczyzny”;
- Burszta W. J., „Burszta W.J, „Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje”, Poznań 1998, rozdział: „Globalizacja i nowa lokalność”.

Zagadnienia: globalizacja kultury i jej konsekwencje – deterytorializacja kultur, homogenizacja kultur, peryferyzacja centrów, turystyka jako forma globalnej praktyki kulturowej, nowa lokalność, ponowne odkrycie kultury ludowej i jej redefiniowanie, pojęcie małych ojczyzn, małe ojczyzny w dyskursach tożsamości i w praktykach lokalnego życia społecznego.

7. Naród jako wspólnota.

Lektury:
-Kłoskowska A., „Kultury narodowe u korzeni”, Warszawa 1996, część I: „Teoria, historia i antropologia narodu”;
- Masłowski M., „Formowanie się narodu kulturowego w Polsce i w Europie Środkowej” [w:] „Sploty kultury”, red. Nicole Dołowy-Rybińska, Anna Gronowska, Agnieszka Karpowicz, Igor Piotrowski, Paweł Rodak, Warszawa 2010, s. 382-398.

Zagadnienia: naród – dzieje refleksji nad pojęciem narodu, koncepcja narodu politycznego, koncepcje Ernesta Gellnera, Benedicta Andersona, Clifforda Geertza, polskie teorie narodu, kwestia nacjonalizmu, proces formowania się narodów kulturowych Europy Środkowej, jego specyfika, źródła i cezury, przyszłość narodu kulturowego.

8. Wyróżniki kultury tradycyjnej:

Lektury:
- Dobrowolski K., „Chłopska kultura tradycyjna” [w:] „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Warszawa 2005;
- Stomma L., „Antropologia kultury wsi polskiej XIX w.”, Gdańsk 2000, rozdział IV: „Różne wymiary izolacji”.

Zagadnienia: wspólnotowy typ więzi społecznej i organizacji terytorialnej w kulturze tradycyjnej, oralność, autorytet tradycji i autorytet starości, folklor, izolacja jako cecha dystynktywna kultury tradycyjnej, różne wymiary izolacji (świadomościowa, terytorialna), ludowy sposób postrzegania świata.

9. Współczesne postacie kultury tradycyjnej.

Lektury:
- Adamowski J., Współczesne funkcje kultury tradycyjnej” [w:] „Antologia tekstów polskiego kulturoznawstwa”, red. Piotr Jakub Fereński, Anna Gomóła, Krzysztof Moraczewski, Gdańsk 2017;
- Grębecka Z., „Słowo magiczne poddane technologii. Magia ludowa w praktykach postsowieckiej kultury popularnej”, Kraków 2006, rozdział: „Magia a współczesne doświadczenie rzeczywistości”.

Zagadnienia: współczesne funkcje kultury tradycyjnej – poznawcza, ekspresywna, ludyczna, estetyczna, religijna, magiczna, ceremonialno-obrzędowa, edukacyjno-wychowawcza, magia praktykowana współcześnie jako odpowiedź na nowy katalog problemów społecznych.

10. Kultura szlachecka.

Lektury:
- Tazbir J., „Kultura szlachecka w Polsce” [w:] „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Warszawa 2005;
- Orzeł J., „Historia – tradycja – mit w pamięci kulturowej szlachty Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku”, Warszawa 2016, rozdział „Miejsca pamięci rodów szlacheckich”.
Zagadnienia: szlachta polska jako dworska społeczność lokalna, atomizacja, rustykalność, antymiejskość, etyczne i estetyczne wyznaczniki kultury szlacheckiej, mit szlachecki, legenda herbowa, sakralizacja przodków i przestrzeni rodowej, polityczne i militarne obowiązki szlachcica a funkcje i znaczenia przestrzeni rodowej.

11. Relikty i trwanie kultury szlacheckiej.

Lektury:
- Sawaniewska-Mochowa Z., Zielińska A., „Dziedzictwo kultury szlacheckiej na byłych kresach północno-wschodnich Rzeczypospolitej. Ginąca część kultury europejskiej”, Warszawa 2007, rozdział 3: „Dziedzictwo kultury”, s. 79-123, 189-194;
- Dzięcielski R., „Współczesne wyobrażenia biesiady szlacheckiej” [w:] „Smak biesiady. Antropologiczne szkice o kulturze szlacheckiej i współczesnej”, red. Jarosław Eichstaedt, Ożarów 2000.

Zagadnienia: żywotność mitów szlacheckich (mit o pochodzeniu i mit krwi) szlachta i jej historia wyobrażona, kultura szlachecka jako przedmiot pamięci i rytuałów, trwałe wzory kultury szlacheckiej na ziemiach współczesnej Litwy i Białorusi: rodzina, dom, pamiątki.

12. Wzory kultury mieszczańskiej:

Lektury:
- Trojan J.,, „Mój ojciec, kupiec”, przeł. Janusz Mosakowski, Gdańsk 2017, rozdział: „Kupiec starej daty”;
- Watt I., „Narodziny powieści. Studia o Defoe’em, Richardsonie i Fieldingu”, przeł. Agnieszka Kreczmar, Warszawa 1973, rozdział: „Robinson Kruzoe – powieść a indywidualizm”.

Zagadnienia: kupiec – etos, typ społeczny i wzór kultury, wartości i priorytety kultury mieszczańskiej: aspekt materialny, edukacja, zasługa osobista, zaangażowanie społeczne, rodzina i dom, zmiany modelu mieszczańskiego, pojęcie „homo oeconomicus” i jego wyróżniki: utylitaryzm, pragmatyzm, życie metodyczne, pracowitość, oszczędność.

13. Miasto i mieszczanie w Europie Środkowo-Wschodniej.

Lektury:
- Purchla J., „Miasto i polityka. Przypadki Krakowa”, Kraków 2018, rozdział: „Miasto Europy Środkowej i jego tożsamość”;
- Miłosz Cz., Venclova T., „Dialog o Wilnie” [w:] tychże, „Powroty do Litwy”, red. Barbara Toruńczyk, Warszawa 2011.

Zagadnienia: problem specyfiki i tożsamości miast w Europie Środkowej, rozpad dawnych imperiów europejskich a przemiany funkcji miasta w regionie, peryferyzacja dawnych centrów kulturowych, miasto i mit, miasto jako mit, miasto jako miejsce pamięci, refleksja nad miastem jako rekonstrukcja pamięci i reaktualizacja mitu.

14. Dylematy kultury masowej.

Lektury:
- Ritzer G. „Makdonaldyzacja społeczeństwa. Wydanie na nowy wiek”, przeł. Ludwik Stawowy, Warszawa2003, rozdział: „Wprowadzenie do Makdonaldyzacji”;
- Kowalski P., „Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfikacji”, Kraków 2004, rozdział: „Kanon, czyli wspólnota komunikacji”

Zagadnienia: makdonaldyzacja społeczeństwa, jej wady i zalety, sprawność, wymierność, przewidywalność, jakość wypierana przez ilość, kanon kulturowy (system wartości i znaków) i jego obrona w dobie kultury masowej, globalizacja jako zagrożenie dla wspólnoty komunikacji, ignorancja w świecie hiperrealności, iluzja erudycji,

15. Ethnos w dobie kultury masowej.

Lektury:
- Bilewicz A., „Internet a diasporyczne tożsamości etniczne” [w:] „Pamięć utraconych ojczyzn”, red. Ewa Nowicka, Aleksandra Bilewicz, Warszawa 2012;
- Dołowy-Rybińska N., „Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi”, Warszawa 2011, rozdziały: „Współczesna kultura łużycka”, „Mniejszości kulturowe i języki zagrożone we współczesnym świecie – w stronę antropologii i animacji”.

Zagadnienia: nowe technologie wobec starych problemów – nowy, technologiczny typ więzi w diasporach etnicznych, inny typ uczestnictwa i konstrukcja tożsamości, współczesne sposoby i postaci istnienia etniczności, opieka państwa i odpowiedzialność mniejszości, zadania antropologii i animacji kultury.

Nakład pracy studenta:
Uczestnictwo w zajęciach w sali – 30 godzin (1.5 ECTS)
Przygotowanie do zajęć - 30 godzin (1 ECTS)
Przygotowanie pracy pisemnej – 30 godzin (1.5 ECTS)