Antropologia kultury Europy Środkowo-Wschodniej 3224-D7ANTEŚW

Zajęcia te mają charakter komplementarny wobec zajęć Współczesne kierunki i metody badań kulturoznawczych. Są wprowadzeniem do pogłębionej refleksji nad kulturą z perspektywy antropologicznej, z zaakcentowaniem kontekstów kultur Europy Środkowo-Wschodniej. Mają na celu prezentację najważniejszych obszarów zainteresowań antropologii kultury (m.in. przestrzeń, czas, ciało, typy więzi społecznych, pojęcie osoby oraz historycznie ukształtowane modele kultury), przedstawienie kategorii badawczych, kierunków i zakresów analizy zjawisk kultury (m.in. wzór kultury, współczynnik humanistyczny, typ idealny i relatywizm kulturowy), jak również przygotowanie do wykorzystania tych kategorii w opisie antropologicznym kultur regionu, zilustrowane przykładami rozpoznań i analiz charakterystycznych dla regionu zjawisk kulturowych. Omówieniu ujęć metodologicznych towarzyszy przedstawienie koncepcji teoretycznych, kluczowych w dziejach myśli kulturoznawczej i stosowanych współcześnie. Zajęcia są też próbą przybliżenia postawy poznawczej określanej jako „wyobraźnia antropologiczna” w kontekście badania i rozumienia specyfiki kulturowej Europy Środkowo-Wschodniej.
Podczas zajęć student rozwija swoje umiejętności badawcze w zakresie antropologicznego opisu kultur Europy Środkowo-Wschodniej i uczy się samodzielnie zdobywać wiedzę, korzystając ze wsparcia opiekuna naukowego.

BLOK I: Wyobraźnia antropologiczna.

1. Zajęcia wprowadzające: wyobraźnia antropologiczna.

Lektury:
- Mencwel A., „Wyobraźnia antropologiczna. Próby i studia”, Warszawa 2006, rozdziały: „Przedsłowie: wyobraźnia antropologiczna” oraz „Wiedza o kulturze w kulturze współczesnej”, fragmenty: 1, 4, 5, 6;
- Czyżewski K., „Miłosz – Tkanka łączna”, Chorzów 2014, rozdział: „Linia powrotu”.

Zagadnienia: wyobraźnia antropologiczna jako postawa poznawcza w opozycji do postawy zoologicznej, Jan Jakub Rousseau – twórca nauk humanistycznych, antropologia jako „filozofia, która udała się w podróż, problem tożsamości i jej zakwestionowania, kulturoznawstwo jako aspekt kultury, kultura i komunikacja, Ośrodek „Pogranicze – wyobraźnia antropologiczna w działaniu.

2. Źródła refleksji nad kulturą.

Lektury:
- Burszta W.J, „Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje”, Poznań 1998, rozdział: „Spotkanie z Innością – u korzeni antropologii ”;
- Pomian K., „Narodziny i przemiany dziedzictwa europejskiego” [w:] „Sploty kultury”, red. Nicole Dołowy-Rybińska, Anna Gronowska, Agnieszka Karpowicz, Igor Piotrowski, Paweł Rodak, Warszawa 2010, s. 32-38.

Zagadnienia: etnocentryzm, kategoria „innego” i „obcego”, dwie koncepcje „dzikiego”, relacja między naturą i kulturą, prekursorzy refleksji nad kulturą, typy Inności – kultury pierwotne i kultura ludowa, historyczne elementy i współczesne treści dziedzictwa europejskiego, dziedzictwo narodowe a dziedzictwo europejskie, świadomość dziedzictwa europejskiego.

3. Problematyka antropologii - perspektywy współczesne.

Lektury:
- „Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej”, red. Marian Kempny, Ewa Nowicka, Warszawa 2003, rozdział: „Elementy teorii antropologicznej – wprowadzenie”;
- Firth R., „Czy antropologia społeczna ma przyszłość” [w:] „Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej”, red. Marian Kempny, Ewa Nowicka, Warszawa 2003.

Zagadnienia: kierunki i pola problemowe współczesnych poszukiwań antropologicznych: kontrowersje wokół teorii i istoty badań antropologicznych, sfera symboli i działań symbolicznych, kulturowy sens organizacji społeczeństw, kulturowy wymiar gospodarek ludzkich i problematyka płci kulturowej; antropologia jako postawa moralna.

4. Problematyka antropologii – perspektywy polskie.

Lektury:

- Piotrowski I., „Kwestia geografii? Wyspy, trajektorie, wyprawy badawcze – przesłanki mapy polskiego kulturoznawstwa” [w:] „Kulturoznawstwo polskie. Przeszłość, przestrzeń, perspektywy”, red. Piotr Jakub Fereński, Anna Gomóła, Marta Wójcicka, Magdalena Zdrodowska, Gdańsk 2018;
- Skórzyńska A., „Społeczności praktyk i pola współpracy. Między badaniami kulturoznawczymi a animacją kulturową” [w:] „Kulturoznawstwo polskie. Przeszłość, przestrzeń, perspektywy”, red. Piotr Jakub Fereński, Anna Gomóła, Marta Wójcicka, Magdalena Zdrodowska, Gdańsk 2018.

Zagadnienia: ośrodki kulturoznawcze w Polsce, ich korzenie, specyfika i zakresy zainteresowań, kulturoznawstwo polskie na tle orientacji badawczych w regionie i w świecie, kulturoznawcy jako badacze i jako praktycy działania w kulturze – fenomen animacji kultury i współpracy z kulturą sektorową.

BLOK II: Wymiary kultury.

5. Sacrum, profanum, kultura symboliczna.

Lektury:

- Eliade M., „Sacrum i profanum. O istocie religijności”, przeł. Robert Reszke, Warszawa 1999, rozdział: „Wprowadzenie”;
- Burszta W.J, „Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje”, Poznań 1998, rozdział: „Obrzędy i symbole”.

Zagadnienia: pojęcia sacrum i profanum – dwie sytuacje egzystencjalne i formy bycia w świecie, ich znaczenie dla rozpoznawania i rozumienia zjawisk kulturowych, obrzędy i obrzędowość w kulturze, rytuały i ich rola, semantyka komunikacji kulturowej, kultura symboliczna.

6. Kulturowe uwarunkowania ciała.

Lektury:
- Mauss M., „Socjologia i antropologia”, przeł. Marcin Król, Krzysztof Pomian, Jerzy Szacki, Warszawa 2001, rozdział: „Pojęcie sposobów posługiwania się ciałem”, s. 391-397;
- Stomma L., „Antropologia kultury wsi polskiej XIX w.”, Gdańsk 2000, rozdział VII: „Tablice Mendelejewa”.

Zagadnienia: ciało jako pierwsze narzędzie człowieka, sposoby posługiwania się ciałem i ich kulturowe uwarunkowanie, klasyfikacje sposobów posługiwania się ciałem, matryca ludowego spojrzenia na świat – ciało jako narzędzie wartościowania rzeczywistości i oddziaływania na nią, ciało i magia.

7. Ciało i tożsamość.

Lektury:
- Surynt I., „Brzydota – piękno – zdrowie. O narodowych konstrukcjach ciała w niemieckiej literaturze XIX wieku na przykładzie twórczości Gustava Freytaga” [w:] „Colloquia Anthropologica et Communicativa nr 4, Wrocław 2011, s. 133-157;
- Bauman Z., „Ponowoczesne przygody ciała” [w:] „Antropologia ciała. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Agata Chałupnik, Justyna Jaworska, Justyna Kowalska-Leder, Iwona Kurz, Małgorzata Szpakowska, Warszawa 2008.

Zagadnienia: ciało jako konstrukt ideologiczny, fizjologiczno-higieniczny aspekt koncepcji narodu, antropologia biologiczna a konstruowanie kryterium rozróżnienia swojskości i obcości, dyspozycje anatomiczne i fizjologiczne jako kryterium przynależności do cywilizacji, kwestia płci – „naturalizacja” kobiety, od ciała robotnika i żołnierza do ciała prywatnego i konsumpcyjnego.

8. Ciało w dyskursach kulturowych.

Lektury:
- Glensk U., Gawliński P., „Niechciane ciało. O zaniechaniu obrzędowości pogrzebowej w Czechach” [w:] „Colloquia Anthropologica et Communicativa nr 4, Wrocław 2011, s. 195-211;
- Nikiforova B., Šapoka K., „Body as a New Social Medium in Lithuanian Perfomative Arts: How Discourse Comes to Matter” [w:] „Kultura i wartości” nr 22, Lublin 2017, s. 5-19.

Zagadnienia: historyczne wyobrażenia śmierci i umierania, narodziny ars moriendi, konwencjonalizacja postępowania ze zmarłym i ceremonii pogrzebowych, zjawisko „bezowków”, współczesnych czeskich pochówków nierytualnych, ciało jako podmiot i przedmiot w sztuce współczesnej, artystyczne i kulturowe rekonceptualizacje ciała, funkcje i znaczenia ciała w litewskich sztukach performatywnych.

9. Przestrzeń i miejsce.

Lektury:
- Jałowiecki B., „Magia miejsc” [w:] „Peryferie kultury. Szkice ofiarowane profesorowi Rochowi Sulimie”, Warszawa 2013;
- Hall E.T., „Ukryty wymiar”, przeł. Teresa Hołówka, Warszawa 1997, rozdziały: „Antropologia przestrzeni: model strukturalny” oraz „Dystanse u człowieka”.

Zagadnienia: waloryzacja i sposoby postrzegania przestrzeni, socjotwórcze role miejsc, pojęcie „miejsca magicznego”, magia domu, przestrzeni prywatnej i przestrzeni publicznej, przestrzeń trwała, półtrwała i nieformalna, przestrzeń dospołeczna i odspołeczna, dynamizm przestrzeni, kategoria dystansów.

10. Przestrzeń: centra i pogranicza.

- Venclova T., „Opisać Wilno”, przeł. Alina Kuzborska, Warszawa 2006, rozdział: „Miasto w Europie: narodowości Wilna”;
- Kieniewicz J., „Pogranicza i peryferie: o granicach cywilizacji europejskiej” [w:] „Cywilizacja europejska. Różnorodność i podziały. Tom III”, red. Maciej Koźmiński, Kraków 2014.

Zagadnienia: miasto jako centrum i jako pogranicze, miasto jako laboratorium „wspólnot wyobrażonych”, heterogeniczność etniczna, religijna, językowa i kulturowa Wilna i jej konsekwencje w kontekście myśli Bachtina, rozumienie pogranicza i jego cechy dystynktywne, granice Europy i jej kultury a proces przekształcania się pograniczy w peryferie, pogranicza i problem Europy Środkowo-Wschodniej, Kresy jako model pogranicza wyobrażonego.

11. Przestrzeń i tożsamość.

Lektury:
- Jakowenko N., „Druga strona lustra. Z historii wyobrażeń i idei na Ukrainie XVI-XVII wieku”, przeł. Katarzyna Kotyńska, Warszawa 2010, rozdział: „Ukraina między Wschodem i Zachodem: projekcja pewnej idei”;
- Bartosz A., „Nie bój się Cygana”, Sejny 1994, rozdział: „Jadą wozy kolorowe”.

Zagadnienia: problem tożsamości terytorialnej, przestrzeń życiowa ukraińskiego etnosu jako metafizyczna, ponadczasowa stała, „swoi” i „agresorzy”, idea wyodrębnienia Europy Środkowo-Wschodniej i kulturowy status Ukrainy, przestrzeń między Wschodem a Zachodem i jej „przemieszczenia”, Cygan wędrujący – stereotyp czy rzeczywistość? Dom, miejsce, wędrówka w kulturze romskiej.

12. Czas i tożsamość.

Lektury:
- Neher A., „Wizja czasu i historii w kulturze żydowskiej”, przeł. Bohdan Chwedeńczuk [w:] „Czas w kulturze”, red. Andrzej Zajączkowski, Warszawa 1988;
- Andruchowycz J., „Środkowowschodnie rewizje”, przeł. Lidia Stefanowska [w:] Andruchowycz J., Stasiuk A., „Moja Europa”, s. 25-45.

Zagadnienia: wyobrażenie Żydów jako „budowniczych czasu”, koncepcja czasu w tradycji żydowskiej, wpisanie czasu religijnego w konstruktywny wymiar historii, sens i celowość historii, empiryczne pojmowanie czasu w judaizmie, Europa jako historia jednostkowa i zbiorowa, środkowoeuropejskie pojmowanie przeszłości i przyszłości, bycie w historii jako składnik tożsamości.

13. Czas i współczesność.

Lektury:
- Haber F.C.., „Darwinowska rewolucja w pojęciu czasu” [w:] „Czas w kulturze”, red. Andrzej Zajączkowski, Warszawa 1988;
- Schnabel U., „Sztuka leniuchowania. O szczęściu nicnierobienia”, przeł. Viktor Grotowicz, Warszawa 2014, s. 11-45.

Zagadnienia: źródła współczesnych wyobrażeń na temat czasu: koncepcje czasu przed Darwinem – czas matematyczny spleciony z czasem religijnym, rewolucja Darwinowska – zmiana, rozwój i postęp jako aspekty postrzegania czasu, otwarcie czasu linearnego, czas człowieka współczesnego: czas wolny, uzyskany i stracony, brak czasu jako zjawisko kulturowe, społeczeństwo przyspieszenia i jego charakterystyka.

14. Osoba i osobowość:

Lektury:
- Mauss M., „Socjologia i antropologia”, przeł. Marcin Król, Krzysztof Pomian, Jerzy Szacki, Warszawa 2001, część V: „Pojęcie osoby”;
- Kardiner A., „Osobowość podstawowa” [w:] „Antropologia kultury. Zagadnienia i wybór tekstów”, red. Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Paweł Rodak, Warszawa 2005.

Zagadnienia: ewolucja pojęcia osoby, od utożsamienia z maską, przez osobę prawną, moralna i duchową do kategorii filozoficznej, podstawowa struktura osobowości a charakter społeczny, kluczowe systemy integracyjne a proces kształtowania się osobowości podstawowej.

15. Konstrukcje osoby i osobowości w kulturach regionu.

Lektury:
- Mencwel A., „Stanisław Brzozowski. Postawa krytyczna. Wiek XX”, Warszawa 2014, rozdział II: „Białe ściany polskiego dworu”;
- Uspieński B. A., Żywow W. M., „Car i bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji monarchy w Rosji”, przeł. Henryk Paprocki, Warszawa 1992, rozdział: „Semiotyczne atrybuty monarchy: car i Bóg”.

Zagadnienia: szlachecki i inteligencki konstrukt osobowości, świadomość kulturowych uwarunkowań osobowości, rola rodziny w kształtowaniu osobowości, osobowość stworzona, problem symbiozy władzy i religii, Bizancjum jako źródło rosyjskich wzorów kultury, idea paralelizmu monarchy i Boga, metody i przejawy sakralizacji monarchy.

Nakład pracy studenta:
Uczestnictwo w zajęciach w sali – 30 godzin (1.5 ECTS)
Przygotowanie do zajęć - 30 godzin (1 ECTS)
Przygotowanie projektu pracy – 30 godzin (1.5 ECTS)