Sztuka w kulturze żydowskiej 3105-SZKZ-SP
Celem zajęć jest umożliwienie studentom zdobycia szerokiego zasobu wiedzy o sztuce żydowskiej, jej odmienności, specyfice i znaczeniu dla społeczności żydowskiej od starożytności do współczesności oraz dostrzeżenie związków między zmieniającymi się definicjami sztuki żydowskiej a procesami społecznymi, kulturowymi i politycznymi, jakimi poddani byli Żydzi w różnych okresach.
Na zajęciach będziemy dyskutowali teksty powstałe w obrębie kultury żydowskiej na przestrzeni wieków – od Biblii, przez fragmenty Talmudu i pism rabinicznych, po teksty pisane przez
żydowskich filozofów, artystów, krytyków sztuki w XIX i XX wieku. Sporadycznie też posłużymy się współczesnymi opracowaniami naukowymi wybranych zagadnień.
W pierwszym bloku zajęć zastanowimy się nad fundamentem żydowskiej myśli o sztuce zawartym w Biblii i pismach rabinicznych oraz nad rytualnym aspektem sztuki. Główną kwestią będzie tu biblijny zakaz sporządzania wizerunków zawarty w drugim przykazaniu oraz późniejsze interpretacje tego zakazu przez autorytety rabiniczne - często ambiwalentne, wahające się między odrzuceniem a przyzwoleniem. Jako że ambiwalencja ta była wynikiem zmieniających się relacji z nie-żydowskim otoczeniem, nasza dyskusja będzie wymagała zastanowienia się nad rozmaitymi
czynnikami zewnętrznymi wpływającymi na rozwój kultury żydowskiej, jak kontakty z innymi kulturami semickimi Bliskiego Wschodu, następnie – ze światem hellenistycznym i rzymskim oraz
chrześcijańskim i islamskim.
Kolejną omawianą kwestią będzie wpływ, jaki na twórczości artystyczną Żydów wywarł proces emancypacji dokonujący się w końcu XVIII i w XIX wieku, oraz związane z nim postępująca sekularyzacja, akulturacja i asymilacja. W ich efekcie Żydzi zaczęli brać udział w życiu otoczenia, wykonując nowe zawody i współtworząc różne dziedziny życia społecznego, kulturalnego i politycznego; skutkiem tych procesów było również oddzielenie twórczości artystycznej od życia żydowskiej wspólnoty i pojawienie się nowoczesnych artystów, wykształconych na akademiach i uczestniczących w głównych nurtach sztuki europejskiej. Na zajęciach zapoznamy się z wybranymi biografami i wspomnieniami pierwszych nowoczesnych artystów żydowskich, którzy na rożny sposób usiłowali łączyć swoją żydowską tożsamość z uczestnictwem w międzynarodowym świecie sztuki, często wprowadzając do swojej twórczości tematy i wątki specyficznie żydowskie.
Jako że skutkiem emancypacji, obok asymilacji i akulturacji był również rozwój żydowskiego nacjonalizmu (zarówno w wersji syjonistycznej, jak i tzw. nacjonalizmu Diaspory) oraz związane z nim rodzenie się świeckiej, nowoczesnej kultury żydowskiej, na zajęciach omówimy również teksy dotyczące dyskusji nad sztuką żydowską na przełomie XIX i XX wieku oraz poszukiwana
nowoczesnego żydowskiego stylu artystycznego. Zagadnieniem związanym z rodzeniem się nowej świeckiej kultury żydowskiej jest również tworzenie kolekcji judaików, zakładanie muzeów i organizowanie wystaw sztuki żydowskiej.
W ostatnim bloku zajęć zastanowimy się nad wpływem Zagłady na sztukę oraz nad istotnym dla współczesnego dyskursu o sztuce żydowskiej pojęciem „żydowskiej tożsamości” i „żydowskiego
doświadczenia” artysty.
1.Wprowadzenie: kim są Żydzi i co to jest sztuka żydowska?
2.Sztuka w Biblii (Księga Wyjścia, Księga Salomona).
3. W świecie antyku. Fragmenty pism Józefa Flawiusza, m.in. opisujące II Świątynię oraz inne artystyczne i kulturalne przedsięwzięcia Heroda Wielkiego – pozwolą zastanowić się nad wpływami hellenistycznymi i rzymskimi na kulturę i sztukę żydowską w tym okresie.
4-5. Ikonoklazm czy nie? Sztuka w Talmudzie i pismach rabinicznych. Wybrane fragmenty tekstów pozwolą zastanowić się nad sposobowymi interpretowania Drugiego Przykazania (zakazu sporządzania wizerunków) przez żydowskie autorytety religijne. Na to wszystko spojrzymy w świetle sztuki żydowskiej tego okresu – architektury i dekoracji synagog, rękopisów iluminowanych, przedmiotów rytualnych. Na pierwszych zajęciach skupimy się na świecie późnego antyku oraz na sztuce żydowskiej z obszaru Palestyny; na kolejnych zajęciach – na świecie Diaspory Aszkenazyjskiej i Sefardyjskiej.
(Miszna, Avoda Zara; Majmonides, Miszne Tora; Joseph Caro, Szulchan Aruch; responsa rabiniczne – Eliakim z Moguncji, Efraim z Regensburga, Meir z Rotenburga, Raszi i inni).
6.Sztuka dawnej Diaspory – synagogi i przedmioty rytualne. Teksty rabiniczne dotyczące synagog, ich wyposażenia oraz innych przedmiotów kultowych. Na ich podstawie spróbujemy się zastanowić nad funkcją synagogi oraz nad znaczeniem jej dekoracji i wyposażenia.
7. Zajęcia na wystawie stałej Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN – omawianie symboliki dachu synagogi w Gwoźdźcu oraz jej wyposażenia – w świetle poznanych dotąd tekstów i przeprowadzonych na wcześniejszych zajęciach dyskusji. W związku z brakiem możliwości wyjścia do muzeum, te zajęcia zostaną również przeprowadzone on-line, skorzystamy z prezentacji.
8.Emancypacja, sekularyzacja i zmieniające się definicje tożsamości: nowocześni artyści żydowscy w XIX i na początku XX wieku.
Wspomnienia i wypowiedzi artystów. Krytyka artystyczna.
9. W poszukiwaniu żydowskiego stylu i sztuki żydowskiej – dyskusja nad sztuką żydowską na przełomie XIX i XX wieku (Martin Buber Lesser Ury oraz Żydowscy artyści - odczyt wygłoszony na V Kongresie Syjonistycznym).
10.Rewolucje i awangardy: artyści żydowscy jako współtwórcy zarówno nowoczesnej kultury żydowskiej, jak i głównych nurtów nowoczesnej sztuki europejskiej (Manifest Jung Jidysz oraz inne wypowiedzi artystów z tego ugrupowania na temat sztuki, teksty Josefa Czajkowa, Marka Szwarca, Henryka Berlewiego, Marka Chagalla).
11.Żydowskie życie artystyczne przed II wojną światową: wystawy, kolekcje, muzea i instytucje artystyczne (Heinrich Frauberger Cel i zadania Towarzystwa Badania Zabytków Żydowskich we Frankfurcie; Maksymilian Goldstein i Karol Dresdner Sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich, fragmenty tekstów programowych żydowskich towarzystw artystycznych)
12. Sztuka żydowska w leksykonach, encyklopediach i opracowaniach naukowych przed II wojną światową
13. Pytanie o sztukę żydowską po II wojnie światowej. Sztuka wobec Zagłady.
14. Współczesny dyskurs o sztuce żydowskiej (Harold Rosenberg, Abraham Kampf, Matthew Baigell, Mili Heyd).
15.Pamięć i tożsamość: Misje współczesnych muzeów żydowskich i ich dyskurs pamięci
Rodzaj przedmiotu
Efekty kształcenia
K2_W02 – „absolwent zna terminologię z zakresu historii sztuki na poziomie rozszerzonym”;
K2_W03 – „absolwent ma uporządkowaną, pogłębioną wiedzę, obejmującą terminologię, teorie i metodologię z zakresu historii sztuki i innych nauk historycznych”;
K2_W04 – „absolwent ma uporządkowaną, pogłębioną, prowadzącą do specjalizacji, szczegółową wiedzę z zakresu dziedzin nauki i dyscyplin naukowych, właściwych dla historii sztuki”;
K2_W05 – „absolwent ma szczegółową wiedzę o współczesnych dokonaniach, szkołach badawczych, obejmującą wybrane obszary dziedzin nauki i dyscyplin naukowych, właściwych dla historii sztuki”;
K2_W06 – „absolwent ma pogłębioną wiedzę o dziedzinach nauki i dyscyplinach naukowych powiązanych z historią sztuki, pozwalającą na integrowanie perspektyw właściwych dla kilku dyscyplin naukowych”;
K2_W07 – „absolwent zna i rozumie zaawansowane metody analizy, interpretacji, wartościowania i problematyzowania różnych wytworów kultury, właściwe dla wybranych tradycji, teorii i szkół badawczych w zakresie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych, właściwych dla historii sztuki”.
Umiejętności:
K2_U01 – „absolwent potrafi wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować i integrować informacje z zakresu historii sztuki z wykorzystaniem różnych źródeł oraz formułować na tej podstawie krytyczne sądy”;
K2_U02 – „absolwent potrafi wykorzystywać pogłębione umiejętności badawcze, obejmujące analizę prac innych autorów, syntezę różnych idei i poglądów, dobór metod i konstruowanie narzędzi badawczych, opracowanie i prezentację wyników, pozwalające na oryginalne rozwiązywanie złożonych problemów w zakresie dziedzin nauki i dyscyplin naukowych właściwych dla historii sztuki”;
K2_U04 – „absolwent potrafi przeprowadzić krytyczną analizę i interpretację różnych rodzajów dzieł sztuki, stosując oryginalne podejścia, uwzględniające nowe osiągnięcia historii sztuki, w celu określenia ich znaczeń, oddziaływania społecznego oraz miejsca w procesie historyczno-kulturowym”;
K2_U05 – „absolwent potrafi stosować umiejętność merytorycznego argumentowania, z wykorzystaniem własnych poglądów oraz poglądów innych autorów, samodzielnego formułowania wniosków i krytycznych wypowiedzi oraz tworzenia syntetycznych podsumowań”;
K2_U06 – „absolwent potrafi stosować umiejętność formułowania opinii krytycznych o wytworach kultury na podstawie wiedzy naukowej i doświadczenia oraz umiejętność prezentacji opracowań krytycznych w różnych formach i w różnych mediach”;
K2_U07 – „absolwent potrafi porozumiewać się z wykorzystaniem różnych kanałów i technik informacyjno-komunikacyjnych ze specjalistami z zakresu historii sztuki oraz dziedzin nauki i dyscyplin pokrewnych oraz niespecjalistami, w języku polskim i języku obcym, a także popularyzować wiedzę o humanistyce oraz wytworach kultury i jej instytucjach”;
K2_U08 – „absolwent potrafi stosować pogłębioną umiejętność przygotowania różnych prac pisemnych w języku polskim i języku obcym uznawanym za podstawowy dla dziedzin nauki i dyscyplin naukowych, właściwych dla historii sztuki”;
K2_U09 – „absolwent potrafi stosować pogłębioną umiejętność przygotowania wystąpień ustnych, w języku polskim i języku obcym, w zakresie historii sztuki lub w obszarze leżącym na pograniczu pokrewnych dyscyplin naukowych”;
K2_U10 – „absolwent potrafi stosować umiejętności językowe zgodne z wymaganiami określonymi dla poziomu B2+ Europejskiego Systemu Opisu Kształcenia Językowego”;
K2_U11 – „absolwent potrafi stosować umiejętność zróżnicowanego wykorzystywania technologii informacyjnej w nauce i pracy, potrafi rozwijać aktywność poznawczą i umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy z wykorzystaniem technologii informacyjnej”.
K2_U13 – „absolwent potrafi współdziałać i pracować w grupie, przyjmując w niej różne role, planować własne przedsięwzięcia badawcze, jak też czuwać nad realizacją zadań zbiorowych”;
K2_U14 – „absolwent umie samodzielnie zdobywać wiedzę i poszerzać umiejętności badawcze oraz podejmować autonomiczne działania zmierzające do rozwijania zdolności i kierowania własną karierą zawodową”.
Kompetencje społeczne:
K2_K01 – „absolwent jest gotów do odpowiedniego określenia priorytetów służących realizacji określonego przez siebie lub innych zadania”;
K2_K03 – „absolwent jest gotów do przekuwania projektów w profesjonalne działania o charakterze badawczym, muzealniczym lub wystawienniczym, myśląc w sposób przedsiębiorczy i działając na rzecz dobra wspólnego”;
K2_K04 – „absolwent jest gotów do prawidłowego identyfikowania i rozstrzygania dylematów związane z wykonywaniem zawodu, rozumie konieczność przestrzegania norm etycznych w pracy historyka sztuki i popularyzacji wiedzy z zakresu historii sztuki”.
Kryteria oceniania
Wymagana: obecność na zajęciach, aktywność na zajęciach.
Forma zaliczenia: praca zaliczeniowa na jeden z kilku tematów zaproponowanych przez prowadzącą zajęcia, długość między 5000 a 7000 znaków. Tematy zostaną podane ok. 6 tygodni przed rozpoczęciem sesji. Ostateczny termin złożenia pracy – koniec pierwszego tygodnia sesji (lub koniec pierwszego tygodnia sesji poprawkowej).
Literatura
Jewish texts on the visual arts, red. Vivian B. Mann, Cambridge: Cambridge University Press, 2000
Magdalena Maciudzińska-Kamczycka, Żydzi i judaizm w zwierciadle sztuki antycznej, Toruń 2014
Joseph Gutmann, Hebrew Manuscript Painting, London 1979
Maria i Kazimierz Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2016
Maria i Kazimierz Piechotkowie, Bramy nieba: bożnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2017
Joseph Gutmann, The synagogue: studies in origins, archeology, and architecture, 1975
Izabella Rejduch-Samkowa, Jan Samek, Dawna sztuka żydowska w Polsce, Warszawa 2002
Andrzej Trzciński, Symbole i obrazy: treści symboliczne przedstawień na nagrobkach żydowskich w Polsce, Lublin 1997
Jerzy Malinowski, Malarstwo i rzeźba Żydów Polskich w XIX i XX wieku, Warszawa 2000
Jerzy Malinowski, Barbara Brus-Malinowska, W kręgu École de Paris. Malarze żydowscy z Polski, Warszawa 2007
Samantha Baskind, Larry Silver, Jewish Art. A Modern History, London Reaktion Books 2011.
Abraham Kampf, Chagall to Kitaj: Jewish Experience in the 20th Century Art, London 1990
Jerzy Malinowski, Grupa Jung-Idysz i żydowskie środowisko “Nowej sztuki” w Polsce 1918 – 1923, Warszawa 1987
Susan Tumarkin Goodman (red.), The Emergence of Jewish Artists in Nineteenth-Century Europe, katalog wystawy, The Jewish Museum, New York 2001
Sztuka polska wobec Holokaustu, katalog wystawy, Żydowski Instytut Historyczny 2013
Polak, Żyd, artysta : tożsamość a awangarda, katalog wystawy, red. Jarosław Suchan; współpr. nauk. Karolina Szymaniak. Muzeum Sztuki w Łodzi, 2010
Tamara Sztyma, Muzea żydowskie w Europie: geneza i charakterystyka, w: „Muzealnictwo” 2019 (R. 60) dostępne on-line https://muzealnictworocznik.com/resources/html/article/details?id=189069
Tamara Sztyma-Knasiecka, Dylematy asymilacji w twórczości artystów żydowskich z Europy Środkowo-Wschodniej na przełomie XIX i XX wieku, w: Czerpiąc z korzenia szlachetnej oliwki. Dzień Judaizmu w Poznaniu, 2004-2007, red. J. Stranz, Poznań 2007
Martin Buber, Lesser Ury oraz Address on Jewish art [w:] Gilya Gerda Schmidt, The First Buber: Youthful Zonist Writings of Martin Buber, 1999
Maksymilian Goldstein, Karol Dresdner, Kultura I sztuka ludu żydowskiego na ziemiach polskich, Lwów 1935
Matthew Baigell, Mili Heyd (red), Complex Identities: Jewish Consciousness and Modern Art, New York 2001
Matthew Baigell, Jewish Artists In New York During the Holocaust Years, United States Holocaust Memorial Museum, Center for Advanced Holocaust Studies (Monna and Otto Weinmann Lecture Series), Washington D.C. 2001 (polskie tłumaczenie: P. Paziński, Żydowscyartyści w Nowym Jorku w czasach Zagłady, “Mirdrasz”, X 2003, s. 32-39)
Norman Kleeblatt, Susan Chevlowe, Painting a Place in America: Jewish Artists in New York 1900-1945, katalog wystawy, Jewish Museum, New York, 1991
Emily D. Bilsky (red.), Berlin Metropolis. Jews and New Culture 1890-1919, katalog wystawy, Jewish Museum, New York, 2000
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: