Stosunki polsko-ukraińskie w XVI i XVII wieku, cz. I 3104-WH18MNAG1/Z-OG

Przedstawienie dziejów województw ukrainnych w dawnej Rzeczypospolitej nastręcza problemy nie tylko metodologiczne ale i związane z faktem że wiele istotnych problemów natury religijnej, etnicznej, roli elit politycznych oraz duchowieństwa prawosławnego inaczej jest widziane przez historiografie: polską i ukraińską .Wprawdzie od czasów F. Rawity-Gawrońskiego historycy polscy zmienili ocenę wielu wydarzeń polityczno-społecznych jakie rozgrywały się na dawnej Rusi, ale nadal obserwujemy różnice w prezentacji choćby przyczyn, przebiegu i skutków największego z dziejów powstań kozackich z połowy XVII wieku- Bohdana Chmielnickiego w 1648 r .Nieodzowne będzie zatem przedstawienie jak kształtowało się terytorium późniejszej Ukrainy w kontekście przemian demograficznych, etnicznych, społecznych oraz religijnych zachodzących na tym obszarze w XV-XVII wiekach. Jednocześnie istotnym elementem wielu wykładów będzie przedstawienie kolonizacji ziem ukrainnych przez element polski począwszy od połowy XV wieku. Stały napływ tak szlachty jak przedstawicieli innych stanów na obszary ruskie spowodował istotne zmiany w demografii i składzie etnicznym społeczności najpierw województwa ruskiego, Wołynia i Podola, a w mniejszym stopniu Bracławszczyzny, Czernihowszczyzny i Kijowszczyzny, co potwierdziły prace Z.Anusika i H.Litwina. Przemiany te dotknęły przede wszystkim elity i grupę bojarską, która podobnie jak w Koronie z rycerzy-wojowników przekształca się w XV wieku w szlachtę ruską „narodu polskiego”. Nie oznacza to, iż przemiany te nie dotknęły innych grup społecznych jak mieszczan i włościan wobec staqłego zagrożenia ziem płd-wsch. Rzeczypospolitej a wcześniej południowej domeny wielkiego Księstwa Litewskiego. Najazdy ord nogajskiej a następnie oczakowskiej i budziackiej ograniczały postępy kolonizacji tych terenów a jednocześnie wykształciły z biegiem czasu specyficzną społeczność „rycerską” ziem ruskich w postaci Kozaczyzny zaporoskiej. Fenomen powstania wojska zaporoskiego do dziś budzi spory w obu historiografiach, choć nie ulega wątpliwości, że w początkowej fazie kształtowania się tej grupy istotną rolę odegrali starostowie ukrainni (B.Pretwicz ,DWiśniowiecki ) czerpiący zyski z „chadzek” kozackich na pobrzeża Morza Czarnego. Sąd w kilku wykładach nieodzowne będzie przedstawienie powstania tej wyjątkowej społeczności tak charakterystycznej dla tego regionu i odgrywającego także istotną rolę w obronie prawosławia ( w I ćwierćwieczu XVII w.).Rozrost formacji tzw. kozaków rejestrowych widoczny od przełomu XVI/XVII w.(dymitriady) obok istniejącej Kozaczyzny siczowej zmusił władze Rzeczypospolitej do określenia wobec niej swego stanowiska. Z racji, że rejestrowi byli tanim a dobrym żołnierzem widzimy ich oddziały na wszystkich teatrach operacyjnych Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku ( prusko-inflanckim, wschodnim i płd-wsch.) , tocząc walki z Tatarami, Turkami, Moskwą a nawet ze Szwedami. Pierwsze powstania kozackie począwszy od początku lat 90-tych XVI w. (powstania K.Kosińskiego i S.Nalewajki) nie uzmysłowiły władzom Rzeczypospolitej powagi sytuacji a z biegiem czasu Kozaczyzna stała się siłą która rozsadziła stosunki społeczno-prawne funkcjonujące na Ukrainie. Jednym z istotnych konfliktów , które poróżniły społeczność ruską , w tym wspierającą ją Kozaczyznę zaporoską, był stosunek do unii brzeskiej 1596 r., tj. powołania hierarchii unickiej podległej Rzymowi. Podziały na zwolenników unii (unitów) i przeciwników (dyzunitów) odegrały na przeciąg wielu pokoleń istotną rolę w podziale społeczności ruskiej na dwa zwalczające się obozy religijne .Przejście bowiem na katolicyzm wielu liderów społeczności ruskiej spowodowało, że rolę obrońców prawosławia przed unitami i wspierającymi ich przedstawicielami władzy państwowej przejeli hetmani kozaccy i wojsko zaporoskie, co szczególnie widoczne jest w epoce hetmana Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego. Wyświęcenie hierarchii prawosławnej w 1620 r. doprowadziło do `dalszych sporów tak ideologicznych jak w terenie pomiędzy unitami a prawosławnymi a w tle mającymi miejsce kolejnymi powstania kozackimi lat 1625-1638. Rozrost elementu kozackiego i jego zasługi dla obronności Rzeczypospolitej zaowocował zwiększeniem żądań starszyzny kozackiej, która zaczęła stawiać żądania polityczne- włączenia rycerstwa kresowego do stanu szlacheckiego i udziału Kozaków w elekcjach monarchy Rzeczypospolitej ( 1632).W ostatnich wykładach istotne będzie przedstawienie przekroju społeczeństwa Ukrainy ( szlachty ruskiej, Kozaczyzny, mieszczaństwa i włościan) w przededniu powstania B.Chmielnickiego. „Złoty pokój” w województwach ukrainnych wymuszony przez władze Rzeczypospolitej po powstaniach lat 1637-1638 był chwilowym i nie rozwiązywał coraz bardziej widocznych konfliktów politycznych, społecznych, ekonomicznych oraz religijnych mających miejsce przed 1648 rokiem. Ich wynikiem był bunt byłego pisarza wojska zaporoskiego b.Chmielnickiego i rozpoczęcia największego w dziejach Ukrainy powstania już nie rejestrowych i Kozaków siczowych ale całej niemal społeczności ruskiej przeciwko Lachom.

Rodzaj przedmiotu

ogólnouniwersyteckie
fakultatywne

Efekty kształcenia

Po zaliczeniu wykładu studenci:
-winni posiadać ogólną wiedzę na temat dziejów Rusi i województw ukrainnych wchodzących w skład Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku;
-potrafią wskazać istotne momenty dziejowe dla tego regionu Europy , które miały wpływ na kształtowanie społeczności ruskiej w XV-XVII wieku ( 1569, 1596, 1620, 1648);
-dysponują wiedzą nt.procesów osadniczych związanych z kolonizacją ziem ukrainnych począwszy od początków XVI wieku oraz zagrożeń z nimi związanymi’
-potrafią omówić genezę oraz rozwój Kozaczyzny zaporoskiej i jej wkład w wysiłek militarny Rzeczypospolitej na trzech teatrach operacyjnych ;
-potrafą]ią wykazać złożoną strukturę społeczeństwa funkcjonującego na tym obszarze w kontekście różnic narodowościowych, społecznych oraz religijnych prowadzących do pierwszych nieporozumień i powstań wobec władz Rzeczypospolitej;
-dysponują wiedzą nt. podstawowych źródeł i literatury prezentujących dzieje Ukrainy w omawianej epoce;
-posiadają dobrą znajomość poglądów istniejących szkół historiografii tak polskich jak ukraińskich i zagranicznych nt. Kozaczyzny zaporoskiej, ówczesnych elit politycznych, przyczyn konfliktów społeczno-religijnych na tym obszarze i wreszcie wzrostu świadomości narodowej Rusinów w połowie XVII wieku;
-potrafią wymienić główne dzieła literackie odnoszące się do dziejów Ukrainy wytworzone przez twórców wywodzących się z Akademii Kijowsko-Mohylańskiej założonej przez Piotra Mohyłę w 1632 r.

Kryteria oceniania

Wymagany test zaliczeniowy pisany przez studentów na przedostatnich zajęciach.

Literatura

M.Brajczewskyj, Pochodżennja Rusi, Kyiw 1988;
M.Bendza, Władysław IV a Kościół Prawosławny ( 1632- 1648); w: Rocznik Teologiczny, 1978, t.XX;
P.Borek, Ukraina w staropolskich diariuszach i pamiętnikach: bohaterowie, fortece, tradycja, Kraków 2001;
K.Chodynicki, Kosciół prawosławnya Rzeczpospolita polska. Zarys historyczny 1370- 1632, Warszawa 1934;
T.Chynczewska-Hennel, Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII wieku, Warszawa 1985;
D.Doroszenko, Narys istorii Ukrainy, t. I-II, Kiiv 1992.
M.Drozdowski, Religijność i Kozaczyzna zaporoska w Rzeczypospolitej w pierwszej połowie XVII wieku, Warszawa 2008;
J.Dzięgielewski, Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV, Warszawa1986;
M.Franz, wojskowość Kozaczyzny zaporoskiej w XVI-XVII wieku.Geneza i charakter, Toruń 2002;
M.Franz, Idea państwa kozackiego na ziemiach ukrainnych w XVI-XVII wieku, Toruń 2006;
G.Gajecki, The Cossack Administration of the Hetmanate, t. I-II, Cambridge Mass. 1995.
W.Gołobuckij, Zaporożke Kozactwo, Kiiv 1994;
Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczypospolitej pod red. P.Krolla, M.Nagielskiego i M.Wagnera, Zabrze 2010.
M.Hruszewskyj, Istorija Ukrainy-rusy, t. I-IX Kiiv 1991-1996 (reprint);
N.Jakowenko, Ukrainska szljachta z kinca XIV do seredyny XVII st., Kyiw 1993;
N.Jakowenko, Historia Ukrainy do końca XVIII wieku,Lublin 2000’
A.Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Wrocław 1991;
A.Jobert, Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517-1648; przeł. E.Sękowska, Warszawa 1994;
J.Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław 1988;
I.P.Krypjakewycz, Istorija Ukrainy, Kiiv 1995 9reprynt)’
S.Lepiawko, Kozacki wijny kincja XVI st. W Ukraini, Czernihiw 1996;
J.Mycyk, Ukrainskije lietopisi XVII wieka, Dniepropietrowsk 1978;
M.Nagielski, Kozaczyzna czasów Władysława IV ( 1632- 1648); w:Przegląd Wschodni, t.I/4, 1991;
Od Żółkiewskiego i Kosińskiego do Piłsudskiego i Petlury. Z dziejów stosunków polsko-ukraińskich od XVI do XX wieku pod red. J.Wojtasika, Warszawa 2000;
J.Pelenski, Inkorporacja ukraińskich ziem dawnej rusi do korony w 1569 roku. Ideologia i korzyści – próba nowego spojrzenia; w:Przegląd Historyczny r.65 ( 1974), z.2.;
M.Pidłypczak-Majerowicz, Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoły i książki w działalności zakonu, Warszawa 1986;
W.Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 19909;
w.Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny do 1648 roku, Kraków 1984;
Stosunki polsko-ukraińskie w XVI-XX wieku pod red. J.Wojtasika, Siedlce 2000;
A.Sydorenko, The Kievan Academy in the Seventeenth Century, Ottawa 1977;
F.Sysyn, Stosunki ukraińsko-polskie w XVII wieku. Rola świadomości narodowej i konfliktu narodowościowego w powstaniu Chmielnickiego; w:Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t.27, Warszawa 1982;
W.Tomkiewicz, Kozaczyzna Ukrainna, Lwów 1923;
Z.Wójcik, Dzikie pola w ogniu. O Kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej,Warszawa 1968;
Z.Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Rzeczypospolitej, Kraków 1989;
P.Żukowicz, Sejmowaja borba prawosławnago zapadnorusskogo dworjanstwa s cerkownoj unijej ( do 1608 g), Sankt Peterburg 1901;

Więcej informacji

Więcej informacji o poziomie przedmiotu, roku studiów (i/lub semestrze) w którym się odbywa, o rodzaju i liczbie godzin zajęć - szukaj w planach studiów odpowiednich programów. Ten przedmiot jest związany z programami:

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3104-WH18MNAG1/Z-OG w USOSweb