Niemcy i ich Rzesza. „Droga specjalna” czy też „długa droga na Zachód”? Od Reformacji do I wojny światowej, II semestr 3104-WH13TCEG2

Czy istniała „droga specjalna” Niemiec (Deutscher Sonderweg), która – jak chce wielu historyków – wiodła od Reformacji Marcina Lutra poprzez wybuch nacjonalizmu w 1848 roku, politykę Bismarcka i jego autorytarne II Cesarstwo, wprost do III Rzeszy Hitlera? Fundatorem tej teorii był Fritz Fischer (1908-1999), pierwszy spośród niemieckich uczonych, który obciążył Niemców winą za wojnę światową 1914-1918. Praca profesora z Hamburga, opublikowana w 1961 roku pt. Griff nach der Weltmacht: Die Kriegzielpolitik des kaiserlichen Deutschland 1914–1918 (w języku angielskim jako: Germany's Aims in the First World War), była szokiem dla opinii niemieckiej. Ta zdołała już przyjąć do wiadomości fakt, że to nazistowska Rzesza wywołała drugą wojnę światową; jednak na uznanie tezy o szczególnej „winie Niemców” w całym wcześniejszym okresie nie była jeszcze przygotowana. Tymczasem Fischer argumentował na bogatym i wiarygodnym materiale źródłowym, iż niemieckie elity dążyły z początkiem XX wieku do aneksji terytorialnych w Europie Wschodniej (kosztem Rosji), na Środkowym Wschodzie i w Afryce. W chwili wybuchu I wojny kanclerz Theobald von Bethmann Hollweg konstruował plany aneksji Belgii, części Francji oraz wschodniej Rosji (z Królestwem Polskim). Niemieckie elity, odpowiedzialne za wybuch I wojny światowej, spowodowały upadek Republiki Weimarskiej – czym utorowały drogę do III Rzeszy i dyktatury Hitlera.
Czy też przyjmiemy raczej tezę przeciwną – iż nowożytne i najnowsze dzieje Niemiec i Niemców to nieuchronne – choć i niekonsekwentne – ciążenie ku cywilizacji Zachodu – jak głoszą dziś głównie amerykańscy badacze. Do przeciwników teorii „drogi specjalnej” należy Gerhard Ritter (1888-1967), który wykazuje, iż jest ona z gruntu ahistoryczna, gdyż opiera się na arbitralnej selekcji materiału historycznego. Jej zwolennicy nie są też zgodni co do źródeł owego fenomenu, ani też co do tego, czy Sonderweg zakończyła się w 1945 roku, czy też nie.
Na pytanie, czy istniała niemiecka Sonderweg, Heinrich August Winkler w pracy: Germany: The Long Road West (vol 1, Oxford 2006) odpowiada następująco: "For a long time, educated Germans answered it in the positive, initially by laying claim to a special German mission, then, after the collapse of 1945, by criticizing Germany's deviation from the West. Today, the negative view is predominant. Germany did not, according to the now prevailing opinion, differ from the great European nations to an extent that would justify speaking of a 'unique German path.' And, in any case, no country on earth ever took what can be described as the 'normal path.'" ( s. 1 ). Jeśli właściwie odczytujemy osąd autora, nie tylko żaden kraj na świecie nie zasłużył na opinię o „normalnej ścieżce”, swej historii, ale oceny tego rodzaju stanowią zawsze emanację zmiennych w czasie opinii i nastrojów spolecznych. W swej pracy uważanej za jedną z najważniejszych, jeśli idzie o całościowe spojrzenie na dzieje Niemiec, 76-letni dziś historyk zwraca szczególną uwagę na negatywną rolę budowanego w XX wieku mitu późnośredniowiecznego Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego – obrazu dawnego państwa, który nie miał nic wspólnego z historyczną rzeczywistością. To mit „średniowiecznej chwały Rzeszy” zawrócił intelektualne elity Niemiec z pozycji krytyki feudalnego, niezdatnego do życia tworu politycznego – ku imperialnym i nacjonalistycznym chimerom. Innymi słowy – na dwa pokolenia odgrodził naród niemiecki od jego drogi ku Zachodowi - The Long Road West, zgodnie z sugestywnym tytułem pracy Winklera.
W proponowanym cyklu ok. 13 wykladów, obejmujących okres od XVII do XX wieku, a więc od pierwszej Rzeszy do upadku drugiej pod koniec wojny światowej 1914-1918, postaram się głębiej wejrzeć w wybrane obszary politycznych, społecznych i kulturalnych dziejów Niemiec. Czym była „stara Rzesza”, na czym polegała „wolność niemiecka” i czym różniła się od osławionej „wolności polskiej”? (wykład 2) Dlaczego opinia zachodnioeuropejskich autorów XVIII wieku była z gruntu negatywna, jeśli idzie o dwie stare, „gotyckie” monarchie w sercu Europy: Rzeszę Niemiecką I Rzeczpospolitą polsko-litewską? (wykład 3) Elementy komparatystyki, nie tylko dotyczące Polski, ale i zachodnich i północnych sąsiadów Świętego Cesarstwa (wykład 4), powinny w znacznym stopni przybliżyć nas do własnej odpowiedzi na postawione w tytule pytanie: „specjalna” czy też „zwyczajna” droga Niemiec od wczesnej nowożytności do naszych czasów?
Zajmiemy się również odpowiedzią na pytanie, dlaczego arystokratyczne „stany Rzeszy” i „właściwa Rzesza” skupiającą znacznie ponad trzysta suwerennych i kwazi-suwerennych terytoriów, zaniepokojone były pierwszym rozbiorem Polski (1768-1772) (wyklad 4). Jak w XVIII stuleciu elity niemieckie postrzegały swą wschodnią, polską sasiadkę i czy rzeczywiscie były to osądy jedynie negatywne? (wyklad 5) Także dlaczego samolikwidacja Rzeszy Niemieckiej w 1806 roku nie wbudziła czyichkolwiek emocji – aby sto lat później urosnąć do rangi „zbrodni politycznej”? (wyklad 6)
Pozostałe tematy proponowane cyklu koncentrują się na kluczowych zagadnieniach dziewiętnastowiecznych dziejów Niemiec, a więc okresie kształtowania się nowoczesnego narodu niemieckiego i wyrażających jego interesy ideologii: liberalnej i nacjonalistycznej równocześnie. Zastanowimy się nad znaczeniem polsko-niemieckiego epizodu, który przeszedł do historii jako Deutsche Polenfreundschaft – „niemiecka przyjaźń dla Polski” – czy wręcz Polenbegeisterung – „zauroczenie Polską”. Spróbujemy wskazać na rolę, jaką owa przyjaźń i towarzyszące jej działania organizacjne, fakty literackie, artystyczne i towarzyskie odegrać miały w dziele budowy niemieckiej świadomości narodowej (wykład 6).
Aż trzy wykłady (7-9) pragnę poświęcić „złotemu wiekowi kultury mieszczańskiej” i niemieckiej formacji kulturalnej, jaką był biedermeier. Analiza „kieszonkowego romantyzmu” mieszczańskiego, kwitnącego w okresie po 1815 roku, rzuca sporo światła na problemy obyczaju, kultury codziennej, a także kultury politycznej epoki nacjonalizmu. Ujawnia związki tego ostatniego z rodzącą się w okresie Restauracji kulturą popularną; wskazuje na przełomowe znaczenie kultury druku, obrazu i widowiska.
Wykłady 10-11 to próba nowego spojrzenia na kwestię Kulturkampfu, do znudzenia dyskutowaną przez tradycyjną, tak nacjonalistyczną, katolicką, jak i marksistowską historiografię polską. Postępując drogą wytyczoną przez polskich historyków, a zwłaszcza Józefa Feldmana (1899-1946), który w pracy Bismarck a Polska (1938, wznawianej 1947, 1966, 1980) przeanalizował wewnętrzne uwarunkowania polityki „żelaznego kanclerza”, spróbujemy opisać Kulturkampf „od środka”. W sukurs przyjdą nam badania amerykańskiego badacza pochodzenia niemieckiego, Michaela Grossa, który zajął się problematyką liberalizmu i antykatolickiej wyobraźni w XIX-wiecznych Niemczech: w polityce i kulturze popularnej. Jego opublikowana w 2005 roku w Stanach Zjednoczonych monografia, The War against Catholicism: Liberalism and the Anti-Catholic Imagination in Nineteenth-Century Germany, (Series: Social History, Popular Culture, and Politics in Germany) wywołała ożywioną dyskusję nie tylko w Niemczech. Zgodnie z tezą amerykańskiego historyka, Bismarkowska wojna z katolicyzmem „wyrastała z atmosfery politycznej połowy XIX wieku, w której antykatolicka retoryka liberałów stanowiła obronę protestanckiego odrodzenia religijnego, narodowych ambucji i demokratycznych potrzeb społecznych, a także artykulację nowych ról kobiety w społeczeństwie, polityce, a nawet kościele” (James Retallack, University of Toronto).
Ostatni wykład z cyklu (wykład 13) pragnąłbym poświęcić imperialnej kulturze Niemiec schyłku XIX i początku XX wieku. Pojęcie Imperial Culture zawdzięczamy wybitnemu historykowi amerykańskiemu, Matthew Jefferiesowi, autorowi monografii Imperial Culture in Germany, 1871 - 1918 (European Studies, Palgrave Macmilan, New York 2003).