Korzenie wrogości. Rosyjsko-polsko-ukraińskie spory o historię XVIII-XX w. 3104-WH12BLA

Wykład ma charakter interdyscyplinarny. Poświęcony jest kwestii przyczyn – istniejącej także współcześnie – odmienności pamięci historycznej Polaków, Rosjan i Ukraińców. Przyczyn, dla których wyobrażenie Rosjan i Ukraińców o historii Polski, jej miejscu w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej, wpływu unii polsko-litewskich oraz powstania i upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów na dzieje Litwy, Białorusi i Ukrainy istotnie różni się od wyobrażenia Polaków. I wzajemnie. Zasadnicze, utrzymujące się do dnia dzisiejszego, elementy interpretacji tych zagadnień sformułowane zostały w XIX w. W kolejnych wykładach omówione zostaną – w ujęciu porównawczym – koncepcje historyków polskich i rosyjskich formułowane od schyłku XVIII w., ukraińskich formułowane od połowy XIX w., aż do połowy XX w. Wskazane zostaną czynniki naukowe i nienaukowe – polityczne, światopoglądowe, propagandowe, które powodowały zmiany w interpretacji kluczowych wydarzeń w dziejach Polski (Rzeczypospolitej), Rusi, Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, Rosji oraz metody propagowania nowych ujęć w społeczeństwie. Wskazane zostaną te elementy interpretacji powstałych w XIX i na początku XX w., które są przez historyków akceptowane po dzień dzisiejszy.

Zagadnienia omawiane podczas wykładu:
– Dlaczego warto badać dzieje myśli historycznej? Drogi odkrywania i interpretacji przeszłości. „Źródłowe” koncepcje historyków rosyjskich XVIII i pierwszych dziesięcioleci XIX w. Periodyzacja: klucz interpretacji.
– Kwestie terminologiczne: Ruś, Ruś Kijowska, Ruś Czerwona, Ruś Biała, Ruś Czarna, księstwa ruskie, Ruś Litewska, ziemia rostowsko-suzdalska, Ruś Zaleska, Rosja, Ukraina, Mała Ruś, Małoruś itd.
– Koncepcja dziejów Rosji carycy Katarzyny II – pierwsza oficjalna wykładnia historii państwa rosyjskiego: założenie integralnego związku dziejów Rosji; wykładnia oficjalna w opracowaniu oficjalnych historiografów Imperium za panowania Katarzyny II – kn. Michał Szczerbatow i Aleksandra I – Mikołaj Karamzin: ciągłość państwowa od Rusi Kijowskiej do Imperium Rosyjskiego; samodzierżawie – „Palladium Rosji”; Polska – jeden z sąsiadów.
– Koncepcja dziejów Polski Adama Naruszewicza i historyczne relacje Polski i Rusi (Rusi Kijowskiej, Rusi Czerwonej). Porównanie wykładów Szczerbatowa/Karamzina i Naruszewicza pod względem metodologii badań i treści merytorycznych.
– Pierwsze koncepcje dziejów Ukrainy w historiografii rosyjskiej: Mikołaj Bantysz-Kamienski, Dymitr Bantysz-Kamienski.
– Idea cywilizacyjnej odrębności Rusi/Rosji w rosyjskiej historiozofii i historiografii czasów Mikołaja I. Historia w służbie polityki – koncepcja odrębności dziejów Rusi/Rosji Michała Pogodina podstawą oficjalnej ideologii państwa w czasach Mikołaja I, tzw. teorii oficjalnej ludowości. Spojrzenie nieoficjalne – słowianofile. Aleksy Chomiakow – autor koncepcji: Polska zdrajczyni Słowiańszczyzny.
– Pojęcie kręgu cywilizacyjnego w historiozofii i myśli historycznej.
– Polska: pasożyt „świata ruskiego”. Ukształtowanie się modelu historii Polski w rosyjskiej myśli historycznej – czasy Mikołaja I. Historia Rusi/Rosji w perspektywie tzw. teorii oficjalnej ludowości – Mikołaj Ustriałow. Koncepcja czasowego dualizmu „świata ruskiego” – nowa terminologia: Ruś Wschodnia, Ruś Zachodnia, Ruś Południowo-Zachodnia. Polska – pasożyt Rusi Zachodniej. Powszechność recepcji nowego wykładu rosyjskich dziejów.
– Widmo katolicyzmu – koncepcja destrukcyjnego oddziaływania katolicyzmu na Słowian w historiografii rosyjskiej – Czesi i Polacy: dwie drogi dziejowe. Polacy – zdrajcy Słowiańszczyzny; Czesi – wierni „słowiańskości”. Koncepcja cywilizacyjnej sprzeczności katolicyzmu z duchem słowiańskim. Katolicyzm wyrosły ze świata germańskiego.
– Mongolska Moskwa. Koncepcja słowiańsko-bałtyckiego kręgu cywilizacyjnego Joachima Lelewela – Rzeczpospolita Obojga Narodów państwo jednoczące ludy słowiańskie i Bałtów. Wielkie Księstwo Moskiewskie/Rosja – przynależność do mongolskiego kręgu cywilizacyjnego. Koncepcja J. Lelewela: fundament interpretacji dziejów Polski, Rusi i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego/Rosji w polskiej historiografii i historiozofii.
– Rosja „mongolska”, Rosja „turańska”. Historiozoficzne koncepcje Adama Mickiewicza i Franciszka Duchińskiego oraz ich europejska recepcja (Włochy, Francja). Porównanie koncepcji F. Duchińskiego i A. Chomiakowa.
– Polak w służbie cara i jego „historyczna obrona” Polaków. Dokonania badawcze Wacława Aleksandra Maciejowskiego – pionierskie badania porównawcze nad dziejami prawa u Słowian. Koncepcja pierwotnego chrztu Polski w obrządku słowiańskim i jej recepcja. Adaptacja koncepcji „świata ruskiego” (Ruś Litewska, Ruś Polska, Ruś Zadnieprska). Recepcja prac Maciejowskiego – od wydań zagranicznych finansowanych przez rząd rosyjski, po Index lubrorum prohibitorum.
– Obrona Europy przed Azją – dziejowa misja Rosji i polska zdrada. Tzw. szkoła państwowa w historiografii rosyjskiej. Deterministyczna koncepcja Sergiusza Sołowjowa. Historiozofia Hegla w adaptacji Sołowjowa. Dziejowa misja Rosji – obrona „świata słowiańskiego” i Europy przed najazdami azjatyckich koczowników. Warunki spełnienia misji – budowa silnego, posiadającego granice naturalne państwa. Determinizm geograficzny – na wielkiej równinie musi powstać jedno państwo.
– Koncepcja dziejów Polski w ujęciu historyków tzw. szkoły państwowej – Sergiusz Sołowjow, Aleksander Traczewski. Polska zdrada i jej konsekwencje – zakłócenie procesu dziejowego Słowiańszczyzny, utrudnienie Rosji realizacji misji dziejowej. Polska zdeterminowana do upadku.
– Szerzenie cywilizacji europejskiej na Wschód – dziejowa misja Polski. Ujęcie Józefa Szujskiego i Stanisława Smolki. Unia polsko-litewska i katolicki chrzest Litwy rozszerzeniem granic cywilizacji europejskiej i zahamowaniem pochodu cywilizacji azjatyckiej na zachód. Unia z Litwą – ofiara Polski z własnej wolności na ołtarzu misji dziejowej.
– Idea unii – powrót do korzeni chrześcijaństwa. Spojrzenie Karola Szajnochy, Anatola Lewickiego, Antoniego Prochaski. Idea unii – odrzucenie germańskiej idei chrystianizacji mieczem i przywrócenie chrystianizacji jej pierwotnego charakteru – chrześcijański egalitaryzm, chrześcijańskie otwarcie na obcego, budowa wspólnoty.
– Rosyjskie fascynacje Michała Bobrzyńskiego. Wpływ tzw. szkoły państwowej na myśl M. Bobrzyńskiego – założenie nadrzędnej roli państwa w historii; koncepcja deformacji polskiego procesu dziejowego. Adaptacja koncepcji rosyjskiej tzw. szkoły państwowej do objaśnienia polskiego procesu dziejowego na Wschodzie.
– Związki Rusi Czerwonej z Polską w interpretacji polskich historyków od Adama Naruszewicza do Oswalda Balzera i Stanisława Zakrzewskiego.
– Dzieje Rusi Halicko-Włodzimierskiej w ujęciu historyków ukraińskich pod panowaniem austriackim: Denys Zubrickij, Izydor Szaraniewicz.
– Ukraina – „zwichnięta Ruś” – koncepcja dziejów Ukrainy Sergiusza Sołowjowa.
– Ukraińska nauka historyczna w Imperium Rosyjskim – Mikołaj Kostomarow i jego „abecadło ukraińskiego nacjonalizmu”; Włodzimierz Antonowicz i tzw. szkoła kijowska w historiografii ukraińskiej.
– Koncepcja dziejów Ukrainy-Rusi Michała Hruszewskiego – podstawa współczesnej historiografii ukraińskiej.
– Historia Białorusi w koncepcjach historyków rosyjskich – Sergiusz Sołowjow, Iwan Bielajew.
– Dzieje Białorusi w ujęciu historyków białoruskich: Osip Turczinowicz, Mitrofan Downar-Zapolski.
– Nowe nurty w historiografii rosyjskiej przełomu XIX i XX w. – Wasyl Kluczewski: nowe spojrzenie na relację naród-państwo w dziejach Rosji; koncepcja szkodliwości udziału w rozbiorach Rzeczypospolitej dla Rosji.
– Geneza i rozwój Księstwa Moskiewskiego; dzieje Rosji, a dzieje Ukrainy w koncepcji Feliksa Konecznego.
– Wielkie Księstwo Litewskie i unie w ujęciu historyków polskich w II Rzeczypospolitej – tzw. idea jagiellońska: Oskar Halecki
– Nowa rzeczywistość – nowe(?) interpretacje. Nauka rosyjska i ukraińska w pierwszych latach po rewolucji.
– Polskie, rosyjskie i ukraińskie wizje dziejów – ujęcie porównawcze.