Władza buławy w dawnej Rzeczypospolitej. Od M Mieleckiego do S. Kosscikowskiego 3104-WH00NAG

Zajęcia mają na celu zaznajomienie słuchaczy z funkcjonowaniem jednego z najważniejszych urzędów dawnej Rzeczypospolitej, tj. urzędem hetmańskim, który zapisał się tak negatywnie w dziejach państwa polskiego szczególnie w XVIII w. Począwszy od genezy tego urzędu na przełomie XV/XVI w. po ograniczenie jego kompetencji przez komisje wojskowe w czasach stanisławowskich słuchacze na podstawie zachowanych źródeł i literatury problemu zapoznają się z kompetencjami tego urzędu tak w zakresie władzy wojskowo-politycznej, administracyjno-skarbowej, sądowniczej oraz dyplomatycznej. Jeśli do tego dodamy władzę administracyjną na danym terenie (hetman aby wejść do senatu sprawował z reguły urząd wojewody lub kasztelana danej ziemi lub województwa) i możliwości wpływania na decyzje sejmików (klientela hetmańska) władza buławy jawi się jako wszechpotężna jakiej nie posiadał żaden inny urzędnik w I Rzeczypospolitej. Z drugiej strony słuchacze poznają strukturę aparatu dowodzenia podległa hetmanom, stosunek wojska i społeczności szlacheckiej do tego urzędu oraz próby reform i ograniczenia władzy hetmańskiej w epoce nowożytnej. W kilku wypadkach omówimy projekty reform wojska Rzeczypospolitej jakie wyszły spod pióra hetmanów tak koronnych jak litewskich.

1.Geneza urzędu hetmańskiego w kontekście toczonych walk z Tatarami i na pograniczu litewsko-moskiewskim w początkach XVI w.
Źródła: S.Starowolski, Wojownicy sarmaccy, Warszawa 1978 (wybrane biogramy); M.Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi, wyd. M.Malinowski, Warszawa 1846 (fragmenty).
Lit: Z.spieralski, Geneza i początki hetmaństwa w Polsce; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.V, Warszawa 1960, s.295- 348; S.Woliński, Urzędy hetmańskie w świetle ustawodawstwa polskiego; w: Przegląd Historyczno-Wojskowy, t.VI, Warszawa 1933, s. 61-80;

2.J.Tarnowski i jego wizja obrony Rzeczypospolitej na podstawie „Consilium rationis bellicae”.
Źródła: J.Tarnowski, consilium rationis bellicae, oprac. T.M.Nowak, Warszawa 1987 , s.63-98; Instrukcje i artykuły hetmańskie Jana Tarnowskiego; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.XXXVI, Wrocław 1994, s.271-308.
Lit: W.Dworzaczek, Hetman Jan Tarnowski, Warszawa 1985, s.282-303; M.Plewczyński, Obertyn 1531, Warszawa 1994 (fragmenty).; Z.Spieralski, Jan Tarnowski 1488- 1561, Warszawa 1977, s.363-384.

3. Rola hetmana w powołaniu, funkcjonowaniu obrony potocznej w XVI w. na przykładzie toczonych kampanii przeciwko Tatarom.
Źródła: M.Bielski, Kronika polska, wyd. J.K.Turowski, t.II, Sanok 1856 (fragmenty); Z.Spieralski (wyd.), Jana Tarnowskiego rozmowa o prowadzeniu wojny z Turkami (1542); w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.XXIX, Wrocław 1987, s.287-295.
Lit: M.Plewczyński, Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501- 1572; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.XXXIV, Warszawa 1991, s.35-66; tegoż, Udział jazdy obrony potocznej w walkach na południowo-wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej w latach 1531-1573; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.XXVI, Warszawa 1983, s.111- 143; Jerzy Jazłowiecki; w: Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani koronni, Warszawa 2005, s.88-102.

4.Hetmanat w dobie panowania Stefana Batorego. Pierwszy dożywotni hetman Jan Zamoyski i jego kompetencje. Struktura sił zbrojnych I Rzeczypospolitej
w dobie zmagań z Moskwą w latach 1579- 1581.
Źródła: R.Heidenstein, Dzieje Polski, t.I, Petersburg 1857 (fragmenty); Sprawy wojenne króla Stefana Batorego, wyd. J.Polkowski, Kraków 1887, (dokumenty kancelarii hetmańskiej).
Lit: H.Kotarski, wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576- 1582. Sprawy organizacyjne; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XVIII/2, Warszawa 1972, s.43-104; S.Grzybowski, Jan Zamoyski, Warszawa 1994 (fragmenty).

5.S.Żółkiewski, Dyskurs sejmowy o chowaniu żołnierza kwarcianego z 1616 r. jako projekt zreformowania wojska kwarcianego.
Żródła: S.Żółkiewski, O chowaniu żołnierza kwarcianego. Traktat na sejmie anno 1616, oprac. K.Tyszkowski, w: Przegląd Historyczno-Wojskowy , t.II/2, Warszawa 1930, s. 288-293.
Lit: J.Besala, Stanisław Zółkiewski, Warszawa 1988, s.310-344; M.Plewczyński, Udział jazdy obrony potocznej w walkach na południowo-wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej w latach 1531- 1573; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.XXVI,s. 111-142; R.Majewski, Cecora- rok 1620, Warszawa 1970 (fragmenty); R.Szczęśniak, Kłuszyn 1610; Warszawa 2003 (fragmenty).

6.Klientela Krzysztofa Radziwiłła hetmana w. lit. Jako przykład wszechstronnej działalności hetmana na polu polityczno-woskowym.
Źródła: Dyskurs księcia jmci Krzysztofa Radziwiłła o podniesieniu wojny inflantskiej 1624; w: K.Radziwiłł, Sprawy wojenne i polityczne, cz. III, Paryż 1859, s.468499.
Lit. U.Augustyniak, W służbie hetmana i Rzeczpospolitej, Warszawa 2004, s.19-63; H.Wisner, Rzeczpospolita Wazów, t.II. Wojsko Wielkiego Księstwa Litewskiego, Warszawa 2004, s. 16-63.

7. Stanisława Koniecpolskiego projekty usprawnienia systemu skarbowo-woskowego oraz ograniczenia autonomii wojska rejestrowego Kozaków zaporoskich w służbie Rzeczypospolitej.
Żródła:S.Koniecpolski, Dyskurs o zniesieniu Tatarów krymskich i lidze z Moskwą; w:S.Oświęcim, Dyaryusz 1643- 1651, wyd. W.Czermak, Kraków 1907, s.130-132; S.Koniecpolski, Korespondencja hetmana wielkiego koronnego 1632-1646; wyd. A.Biedrzycka, Kraków 2005.
Lit: L.Podhorodecki, Stanisław Koniecpolski ok. 1592-1646, Warszawa 1978, s.406-429; W.Majewski, Plany wojny tureckiej Władysława IV a rzekome przymierze kozacko-tatarskie w 1645 r.; Przegląd Historyczny, 1973, t.64/2;
J.Brodacki, Czy Stanisław Koniecpolski był autorem Dyskursu o zniesieniu Tatarów krymskich i lidze z Moskwą?; w: Materiały do Historii Wojskowości, nr 3, Pułtusk 2006, s. 39-50.

8.Projekt Stanisława Rewery Potockiego modernizacji wojska komputowego złożony na sejm walny warszawski w 1654 r. i jego realizacja w dobie walk z powstaniem kozackim B.Chmielnickiego.
Źródła: M.Wagner (oprac.), Projekt reform wojskowych Stanisława Potockiego z 1654 roku; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.XL, Białystok 2003,s. 275-281.
Lit: F.Mincer, O sprawie przysięgi hetmańskiej na pierwszym sejmie 1654 r; w: O naprawę Rzeczypospolitej XVII-XVIII, Warszawa 1965, s.125-136; Stanisław Rewera Potocki hetman wielki koronny w: Poczet hetmanów Rzeczypospolitej obojga narodów. Hetmani koronni, Warszawa 2005, s.183-197.

9.Upolitycznienie struktur wojska zawodowego w połowie XVII w. w dobie rokoszu J.Lubomirskiego. Inter Majestatem ac libertatem. Przedstawienie powodów opowiedzenia się zaciągu narodowego po stronie exmarszałka i hetmana polnego kor. J.Lubomirskiego. Rola wojska w walce o zreformowanie państwa na przykładzie działalności sejmów walnych w latach 1661- 1662 (spory o elekcję vivente rege).
Źródła: Instrukcja wojska związkowego rozesłana na sejmiki przed sejmem 1662; Traktat koła rycerskiego wojsk koronnych w Wolborzu postanowiony 12 XII 1662; w: S.F.Medeksza, Księga Pamiętnicza 1654- 1668, wyd. W.Seredyński, Kraków 1875, s.266- 273, 335-340.
Lit: W.Kłaczewski, J.S.Lubomirski, Wrocław 2002, s.241-273; S.Ochmann, Sejmy lat 1661-1662, Wrocław 1977 (fragmenty); M.Nagielski, rokosz J.Lubomirskiego w 1665, s. 112-137.

10.Armia koronna w dobie panowania Jana III Sobieskiego. Dlaczego monarcha nie wykorzystał armii do zamachu stanu w epoce powiedeńskiej; przyczyny przejęcia władzy nad wojskiem przez hetmanów, będących w opozycji do tronu.
Rola Sapiehów wykorzystujących władzę nad wojskiem litewskim w tworzeniu opozycji wobec Sobieskiego w ostatnich latach jego panowania.
Źródła: Sposób i porządek obrony Rzeczypospolitej podczas wojny tureckiej (marzec 1676), oprac. J.Woliński, Warszawa 1930; w: Przegląd Historyczno-Wojskowy, t. 2/1, s. 144-149; K.Sarnecki, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691- 1696, wyd. J.Woliński, Wrocław 1958, (fragmenty).
Lit: K.Matwijowski, Projekt reformy państwa z czasów Jana III; w: Studia dedykowane prof. W.Czaplińskiemu, red. J.Leszczyński, w: Sobótka, 1974, R.30; lub tegoż, Czy Sobieski zamierzał dokonać absolutystycznego zamachu stanu?; w: Studia z dziejów epoki Jana III Sobieskiego; w:Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 726, Historia XLVII, Wrocław 1984; A.Rachuba, Hegemonia Sapiehów na Litwie jako przejaw skrajnej dominacji magnaterii w życiu kraju.; w: Władza i prestiż. Magnateria w Rzeczypospolitej w XVII- XVIII w. pod red. J.Urwanowicza, Białystok 2003, s.217-229.

11.Projekty zreformowania armii Rzeczypospolitej w pierwszych latach wojny północnej na podstawie wotum sejmowego hetmana Hieronima Radziejowskiego z 1703 r.
Źródła: K.Piwarski( wyd.), wotum hetmana Hieronima Lubomirskiego na sejmie lubelskim 1703 r.; w: Przegląd Historyczno-Wojskowy, t.6/1, Warszawa 1933, s. 108-117.
Lit: K.Piwarski, Hieronim Lubomirski hetman wielki koronny, Warszawa 1929 (fragmenty); M.Wagner, Kliszów 1702, Warszawa 1994, s.202-221; M.Nagielski, Upadek staropolskiej sztuki wojennej w dobie wielkiej wojny północnej; w: Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny północnej pod red. J.Muszyńskiej, Kielce 2001, s. 11-43.

12. Uchwały sejmu niemego 1717 r. a sprawa naczelnej komendy nad wojskiem w czasach saskich.
Źródła: Repartycja wojska koronnego uchwalona 1 Februarii 1717; w: Volumina Legum, wyd. J.Ohryzko, t.VI, Petersburg 1860, s. 164- 179.
Lit: J.Wimmer, Polskie wojsko i sztuka wojenna w czasie wielkiej wojny północnej; w:Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.XXI, Warszawa 1978, s.359-371; M.Nagielski, Z walki o utworzenie stałego komputu wojska Rzeczypospolitej w przededniu sejmu niemego 1717 r.; w: Między wschodem a zachodem, t.II, Toruń 2003, s.443- 463.

13. Walka o aukcję wojska w dobie panowania Augusta III w latach 40-tych XVIII w.; postawa hetmanów wobec projektów powiększenia wojska.
Źródła: M.Matuszewicz, Diariusz życia mego, t.I-II, Warszawa 1986 (fragmenty);J.Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wrocław 1970 (fragmenty).
Lit:Z.Zielińska, Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743- 1745, Warszawa 1983 (rozdz. IV); T.Ciesielski, Działalność wojskowa hetmana wielkiego koronnego Józefa Potockiego i jego kręgu klientalno-rodzinnego; w: Władza i Prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI- XVIII wieku, Białystok 2003, s.255-282.; H.Krawczyk, Sprawa aukcji wojska na sejmach za panowania Augusta III; w: Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t.VII/2, Warszawa 1961, s.3-42.

14. Hetmani w opozycji wobec ustawodawstwa wojskowego doby stanisławowskiej w II połowie XVIII w. Walka hetmanów z komisjami wojskowymi, które przejęły ich funkcję zwierzchniej władzy nad armią Rzeczypospolitej.
Źródła: J.U.Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t.I, Warszawa 1957 (fragmenty); Korespondencja miedzy Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim w roku 1768, wyd. L.Gumplowicz, Kraków 1872 (fragmenty).
Lit: E.Rostworowski, Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, Warszawa 1957; Franciszek Ksawery Branicki; w: Poczet hetmanów Rzeczypospolitej, Hetmani Koronni, Warszawa 2005, s.365- 379.
15.Hetmani podporą opozycji związanej z państwami ościennymi w walce z postanowieniami Sejmu Czteroletniego (1788- 1792). Z obozu republikańskiego na szafot- losy Targowiczan S.Kossakowskiego i P.Ożarowskiego ostatnich epigonów dawnego systemu.
Źródła: E.Rostworowski, Korespondencja Szczęsnego Potockiego z Sewerynem Rzewuskim z lat 1788- 1796; w: Przegląd Historyczny, t.XLV, Warszawa 1954.
Lit: W.Smoleński, Konfederacja targowicka , Kraków 1897 (fragmenty); A.Czaja, między tronem, buławą a dworem petersburskim. Z dziejów Rady Nieustającej 1786- 1789, Warszawa 1988 (fragmenty); Szymon Kossakowski, w: Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani koronni, Warszawa 2005, s.302-314.