Laboratorium. Nowoczesność i tradycja w kulturze współczesnych mieszkańców Podhala 3102-LL103

Podhale w tym kontekście wydaje się niezwykle interesującym terenem badań. Już od XIX wieku zarówno krajobrazom, jak i kulturze góralskiej z zachwytem przyglądali się polscy naukowcy, literaci, artyści. Podhalańskie wsie i miasteczka jako jedne z pierwszych stały się miejscami turystycznymi, w których kontakt z innymi, obcymi był czymś bardziej powszednim niż w pozostałej części kraju. W czasie zaborów Podhale, należące do cieszącej się względną autonomią Galicji, stało się symbolem polskości, niepodległości, siły. Na przełomie XIX i XX wieku do Zakopanego zjeżdżała polska inteligencja. Sanatoria przyciągały nie tylko kuracjuszy, ale także poetów, malarzy, muzyków, filozofów, naukowców, taterników, narciarzy czy zbieraczy folkloru. Wedle opinii wielu historyków Podhala, polska inteligencja tę wyjątkową, jednostkową w naszym kraju tradycję góralską chciała wynieść do rangi kultury narodowej. Długotrwały, silny kontakt z obcością paradoksalnie sprawił, że i Górale swoją kulturę poczęli traktować nie jako codzienność, a wartość wyjątkową, godną pielęgnowania. Po II wojnie światowej sytuacja uległa zmianie. W krótkim czasie podhalańskie miejscowości stały się ośrodkami masowej turystyki. Już nie inteligencja, lecz nowa klasa pracująca przyjeżdżała do nowo wybudowanych przez Fundusz Wczasów Pracowniczych betonowych pensjonatów. PRL ze swoją ideą „równości społecznej” i ujednolicenia wpłynął także na kulturę mieszkańców Podhala. Władze Polski Ludowej lansowały sztukę ludową jako jeden z ważnych elementów nowego społeczeństwa chłopsko-robotniczego. Wynikiem działań władzy było między innymi powstanie Spółdzielni Rękodzieła Ludowego i Artystycznego, czyli Cepelii. Tak traktowana „ludowość” stała się produktem dla mas. Na Podhalu znaczącej zmianie uległ m.in. stosunek do gwary, stroju ludowego, góralskiej kuchni, codziennych zajęć, muzyki czy wystroju wnętrz.
PRL był także czasem kolejnych emigracji ludności podhalańskiej za ocean. Wielu emigrantów po 1989 roku zdecydowało się na powrót w swe rodzinne strony. Interesujące jest, z jakim zaangażowaniem wracali oni do swoich rdzennych tradycji, łącząc je z elementami kultury zachodniej.
Dzisiejsi Górale powracają do licznych elementów dawnych tradycji. Nowoczesność, jaka wraz ze współczesnym, wolnorynkowym ruchem turystycznym wkroczyła na te tereny, musiała znaleźć swoje odzwierciedlenie także i w tym, co sami Górale uważają za swoją tradycję. Granica między tym, co dawne, ważne i najświętsze, a tym, co ma przyciągnąć turystów, w wielu miejscach zdaje się dziś bardzo cienka. Z jednej strony niepowtarzalność „góralszczyzny” ma być scenografią, która zapewni przybyszom z zewnątrz wyjątkowe wakacje. Z drugiej zaś strony olbrzymi zasób wartości i zachowań „tradycyjnych” wciąż pozostaje prywatną sferą domową mieszkańców Podhala, która niedostępna jest dla turysty. Istnieje i trzeci kierunek myślenia o podhalańskiej tradycji. Są nim celowe działania miejscowych animatorów kultury na rzecz podtrzymania podhalańskich tradycji, przekazywania jej młodym ludziom, a także popularyzacji tamtejszej sztuki, muzyki, tańca czy rzemiosła.
Najważniejszy wydaje się fakt, że kultura góralska (rozumiana jako konkretne zachowania i przekonania ludzi) jest prawdziwie żyjącym bytem, zmieniającym się wraz z uwarunkowaniami historycznymi i społecznymi. Jest czymś namacalnym. Widać ją gołym okiem, z każdym też można o niej porozmawiać. Można patrzeć na nią z wielu różnych perspektyw i w terenie tych różnych perspektyw poszukiwać. Studenci bez problemu znajdą rozmówców, bo mogą być nimi wszyscy, którzy aktualnie na Podhalu przebywają: mieszkańcy tego regionu (zarówno rdzenni, jak i przyjezdni, a także ci, którzy powrócili z emigracji), lokalni działacze kultury, ludowi twórcy (artyści, rzemieślnicy, bacowie), a także osoby, które żyją z turystyki (właściciele pensjonatów, restauracji, sklepów z pamiątkami, wytwórcy oscypków, przewodnicy, właściciele wyciągów), czy w końcu miłośnicy Podhala i turyści.
Kolejnym atutem wybranego przeze mnie terenu a także tematu laboratorium jest niezmierzona ilość kwestii, które studenci mogliby podjąć w swoich pracach zgodnie ze swoimi zainteresowaniami. Każdy element codzienności, zwykłej rzeczywistości na Podhalu łączy dziś w sobie „nowoczesność i tradycję”.
- Czym jest dla Górali podhalańskich tradycja i jak ją rozumieją?
- Które z jej aspektów można nazwać wyznacznikiem ich tożsamości góralskiej, a które stały się produktami turystycznymi, czy raczej scenografią, mającą odpowiedzieć na oczekiwania przyjezdnych z innych części Polski?
- W jaki sposób nowoczesność zmienia tradycję i stosunek mieszkańców Podhala do niej?
- Jakim zmianom uległy poszczególne elementy tradycji, takie jak m.in. gwara, strój, kuchnia, muzyka, rzemiosło i sztuka, gospodarka, hodowla, obchodzenie świąt rodzinnych i religijnych, stosunek do ziemi i „obcych” (turystów)?
- Jak postrzegani są w tej perspektywie owi turyści?
- W jaki sposób wpływają oni na góralską codzienność?
- W jaki sposób promowana jest „góralszczyzna”?
- Jaką rolę w tej promocji odgrywają nowoczesne media?
To tylko niektóre z pytań, na które wraz ze studentami poszukiwać będziemy odpowiedzi.
Kultura i tradycje mieszkańców Podhala, dzięki długotrwałemu zainteresowaniu inteligencji, wydają się dość bliskim zagadnieniem dla każdego Polaka. Inspiracje góralskim folklorem obecne w literaturze, teatrze, sztukach plastycznych, czy muzyce, spowodowały, że kultura Podhala w pewnym sensie stała się bliska każdemu z nas. Sądzę, iż fakt ten ułatwi pracę w terenie studentom, którzy przecież po raz pierwszy staną przed wyzwaniem prowadzenia badań terenowych. Podsumowując, uważam, że Podhale to idealne miejsce, w którym studenci będą mogli nauczyć się warsztatu etnograficznego, zebrać interesujący materiał, który stanie się podstawą do napisania samodzielnych prac laboratoryjnych, a później licencjackich. Bogata literatura dotycząca dawnych tradycji i historii tego regionu z pewnością ułatwi interpretację zebranych informacji.

Przykładowe tematy prac laboratoryjnych

- Młodzieżowa gwara góralska – od smreka po laptop
- Czym jest tradycja dla współczesnych mieszkańców Podhala
- Strój góralski wczoraj i dziś – kto, kiedy i dlaczego go nosi
- Kikla i Niebieska Dolina – magiczna opowieść edukacyjna, legenda czy bajka?
- Co się stało z bacą?
- Oscypki tylko dla turysty – narracje o góralskiej kuchni
- Podhalańska ziemia jako jeden z najważniejszych wyznaczników góralskiej wspólnoty
- Sztuka ludowa dla nas i na sprzedaż
- Turyści, jako czynnik porządkujący cykl roczny na Podhalu
- Edukacja regionalna najmłodszych Podhalan
- Przekazywanie tradycji dawniej i dziś
- Karnawał Góralski w Bukowinie Tatrzańskiej – przykład tradycji wynalezionej?
- Nowe elementy góralskiej tradycji
- Elementy nowej i dawnej tradycji w góralskim weselu
- Portret turysty w oczach Górali