Ikony, relikwie i eulogia w prawosławnej kulturze religijnej 3102-LIRE
Zajęcia poświęcone będą antropologicznej analizie roli ikon, relikwii i eulogiów we wschodniochrześcijańskiej kulturze religijnej. Ich znaczenie w życiu wiernych zarysowane zostanie w szerokim kontekście – poczynając od antycznego chrześcijaństwa i Bizancjum, skończywszy na czasach współczesnych. Ikonografię i przestrzeń sakralną będziemy postrzegać jako materialny wyraz uwarunkowanych kulturowo imaginariów, zarazem socjalizujących religijnie wiernych. Zapoznamy się z najczęściej spotykanymi we wschodniochrześcijańskich świątyniach przedstawieniami świętych i scenami biblijnymi i związanymi z nimi opowieściami apokryficznymi i biblijnymi. Omówimy historię i rolę, jaką odegrał w kształtowaniu się wschodniochrześcijańskiego modelu wiary Mandylion oraz inne achiropity. Zastanowimy się też co je łączy z kultem świętych stylitów. Interesować nas będzie, jakie założenia ontologiczne kryją się za praktykami wiernych podejmowanymi w odniesieniu do przedmiotów postrzeganych jako nośniki sacrum i omówimy ich rolę w liturgii. Dużo uwagi poświęcimy sporom ikonoklastycznym, i związanym z nimi nieporozumieniom kulturowym, które doprowadziły do trwałych podziałów między wschodnim i zachodnim nurtem chrześcijaństwa. Problem ten odniesiemy do trwających właśnie w antropologii zwrotów poznawczych dotyczących rewizji dualistycznego, antagonistycznego postrzegania tego co magiczne i religijne, a także okulocentryzmu, kartezjańskiego dualizmu, czy tzw. „uprzedzenia mentalistycznego”. W trakcie zajęć studenci dowiedzą się też, w jaki sposób antropolodzy prowadzący badania w prawosławnych społecznościach i szukający klucza do nazwania zaobserwowanych zjawisk mogą czerpać inspirację z literatury teologicznej i bizantynistycznej (w j. polskim i j. angielskim). Co łączy a co różni antropologię z teologią? Czego możemy się nauczyć się od bizantynistów? W trakcie zajęć prowadząca podzieli się ze słuchaczami materiałami z badań terenowych w Bułgarii (pokaże m.in. krótkie filmiki dokumentające zwyczaj samoleczenie się wiernych łańcuchami niegdyś używanymi do skuwania opętanych).
Rodzaj przedmiotu
Kryteria oceniania
- Kolokwium na koniec semestru (opis wybranej ikony, apokryficzne/biblijne/liturgiczne objaśnienie jej tematu, znajomość omówionej na zajęciach terminologii, umiejętność udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczące naukowej epistemologii)
- aktywność i obecność na zajęciach (konieczność nadesłania konspektu z zadanej lektury w przypadku przekroczenia limitu dwóch nieobecności)
Literatura
Przydatne albumy i leksykony:
Dionizjusz z Furny, Hermeneia czyli objaśnienie sztuki sakralnej, Kraków 2003.
Janocha M. Ikony w Polsce, Od średniowiecza do współczesności Warszawa 2010.
Majorowa N., Skokow G., Ikony rosyjskie. Tematy. Arcydzieła. Warszawa 2016.
Onash K., Schnieper A., Ikony. Fakty i legendy, Warszawa 2002
Smykowska E., Liturgia prawosławna. Mały słownik, Warszawa 2004
Smykowska E. (2008), Prawosławni święci. Mały Słownik, Wydawnictwo Verbinum, Warszawa.
Smykowska E., Zwyczaje i obrzędy prawosławne. Mały słownik, Warszawa 2006.
Literatura przedmiotu
Asad T. (1993), The Construction of Religion as an Anthropological Category, [w:] Genealogies of Religion. Discipline and Reasons of Power in Christianity and Islam, Th e John Hopkins University Press, Baltimore–London
Brown P. (2007), Kult świętych. Narodziny i rola w chrześcijaństwie łacińskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońsskiego, Kraków
Belting H. (2010), Obraz i kult. Historia obrazu przed epoką sztuki, przeł. Tadeusz Zaorski, Słowo/obraz/terytoria, Gdańsk.
Bułgakow S. (2002), Ikona i kult ikony. Zarys dogmatyczny, Homini, Bydgoszcz.
Brubaker L. (2012), Inventing Byzantine Iconoclasm, Bristol Classic Press, Bloomsbury
Damasceński J. (1969), Wykład wiary prawdziwej, tłum. B. Wojkowski, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa. Damasceński J. (2005), II Mowa obronna przeciwko tym, którzy odrzucają obrazy, tłum. M. Dylewska, „Vox Patrum” 25, t. 48, s. 376–379.
Euzebiusz z Cezarei (2013), Opowieść o możnowładcy edeskim, [w:] Historia kościelna, Wydawnictwo WAM, Kraków, s. 67–73.
Evdokimov P. (1964), Prawosławie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
Evdokimov P. (1999), Sztuka ikony. Teologia piękna, Wydawnictwo Księży Marianów, Warszawa.
Freedberg D. (2005), Potęga wizerunków: reakcja i stłumienie. Studia z historii i teorii oddziaływania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
Historia Eutymiacka (2003), [w:] Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryficzne, cz. 2, red. M. Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Kraków, s. 832–834.
Hann Ch., Goltz H. (2010), Introduction: Th e Other Christianity? [w:] Eastern Christians in Anthropological Perspective, red. Ch. Hann, H. Goltz H, University of California Press, Berkeley, s. 1–32.
Keane W. (2008), Th e Evidence of the Senses and the Materiality of Religion, “Journal of the Royal Anthropological Institute” 14(1), s. 110–127.
Kollman P. (2018), What Can Theology Contribute to Cultural Anthropology?, [w:] The ecologically Engaged Anthropology, red. D.J. Lemons, Oxford University Press, Oxford, s. 83–101.
Kormina J. (2010), Avtobusniki: Russian Orthodox Pilgrims Longing for Authenticity, [w:] Eastern Christians in Anthropological Perspective, red. Ch. Hann, H. Goltz, University of California Press, Berkeley, s. 267–286
Luehrmann S. (2010), A Dual Quarell of Images on the Middle Volga: Icon Veneration in the Face of Protestant Pagan Critique, [w:] Eastern Christians in Anthropological Perspective, red. Ch. Hann, H. Goltz, University of California Press, Berkeley, s. 56–78.
Lemons D. (2018), Introduction: Theologically Engaged Anthropology, [w:] Theologically Engaged Anthropology, red. D.J. Lemons, Oxford University Press, Oxford, s. 1–17. Leśniewski K. (2006), Nie potrzebują lekarza zdrowi… Hezychastyczna metoda uzdrawiania człowieka, KUL, Lublin.
Lubańska M. (2007), Problemy etnograficznych badań nad religijnością, [w:] Religijność chrześcijan obrządku wschodniego na pograniczu polsko-ukraińskim, red. M. Lubańska, Warszawa.
Lubańska M. (2019) Praktyki lecznicze w prawosławnych monasterach w Bułgarii. Perspektywa antropologii (post)sekularnej, WUW (dla chętnych)
Makrides V. (2011), Preface, [w:] Eastern Christianity and Western Social Theory, “Erfurter Vorträge zur Kulturgeschichte des Orthodoxen Christentums”, 10/2011, University of Erfurt, Erfurt, s. 5–38.
Meyendorff J. (2009), Teologia bizantyjska. Historia i doktryna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Meyer B. (2006), Religious Sensations. Why Media, Aesthethics and Power Matter in the Study of Contemporary Religion, Vrjie Universiteit, Amsterdam.
Minczew G. (2003), Święta księga – ikona – obrzęd. Teksty kanoniczne i pseudokanoniczne a ich funkcjonowanie w sztuce sakralnej i folklorze prawosławnych Słowian na Bałkanach, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Naletova I. (2010), Pilgrimages as Kenotic Communities beyond the Walls of the Church, [w:] Eastern Christians in Anthropological Perspective, red. Ch. Hann, H. Goltz, University of California Press, Berkeley, s. 240–267.
Naumescu V. (2018), Syriac as a Lingua Sacra: Speaking the Language of Christ in India, [w:] Praying with the Senses. Contemporary Orthodox Christian Spirituality in Practice, red. S. Luehrman, Indiana University Press, Bloomington, s. 103–119.
Needham R. (1971), Belief, Language and Experience, University of Chicago Press, Chicago (fragment)
Orsi R. (2012), Th e Problem of the Holy, [w:] Th e Cambridge Companion to Religious Studies, red. R. Orsi, Cambridge University Press, Cambridge, s. 84–105.
Palamas G. (2010), Obrona szczegółowa, [w:] Palamas, Bułgakow, Łosiew. Rożważania o religii, imieniu Bożym, tragedii i fi lozofi i, wojnie i prawach człowieka, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 129–163.
Paprocki H. (2014) Liturgie Kościoła prawosławnego, Wydawnictwo M Sp. z o. o., Warszawa.
Opowieść o wizerunku z Edessy. Konstatyn Porfirogeneta z łaski Chrystusa cesarz rzymski (1984), tłum. J. Radożycki, [w:] I. Wilson, Całun Turyński, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, s. 322–340.
Pelikan J. (2009), Obrazy niewidzialnego, [w:] Duch wschodniego chrześcijaństwa (600– 1700), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Pentcheva B. (2010), The Sensual Icon. Space, Ritual and the Senses in Byzantium, Th e Pensylvania State University Press, Pensylvania.
Przybył E. (2006), Prawosławie, Znak, Kraków
Robbins J. (2006), Anthropology and Theology: An Awkward Relationship? “Anthropological Quaterly” 79(2), s. 285–294.
Rock S. (2012/2013), Seeking Out Th e Sacred: Grace and Place in Contemporary Russian Pilgrimage, Modern Greek Studies Yearbook, “Mediterranean, Slavic and Eastern Orthodox Studies”, 28/29, Minneapolis, s. 193-218.
Sulikowska-Bełczowska A. (2013), Ciała, groby i ikony. Kult świętych w ruskiej tradycji literackiej i ikonografi cznej, Neriton, Warszawa
Talbot A.M. (2012), Introduction, [w:] Miracle Tales from Byzantium, Harvard University Press, Cambridge–Massachussets–London. Tambiah S.J. (2007), Magia, nauka, religia, a zakres racjonalności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Teteriatnikov N. (2005), Th e Image of the Virgin Zoodochos Pege: Two Questions Concerning its Origin, [w:]: Images of the Mother of God. Perceptions of Theotokos in Byzantium, red. M. Vassilaki, Routledge, London–New York., s. 225–238.
Tycner-Wolicka M. (2009), Opowieść o wizerunku z Edessy. Cesarz Konstantyn Porfirogeneta i nieuczyniony ręką wizerunek Chrystusa, Avalon, Kraków.
Uspienski L. (1993), Teologia ikony, W drodze, Poznań.
Vikan G. (2003), Sacred Images and Sacred Power in Byzantium, Ashgate Variorium, Burlington.
Vikan G. (2010), Early Byzantine Pilgrimage Art. Revisited Edition, Dumbarton Oaks Byzantine Collection Publications, Washington
Wipszycka E. (1994), Kościół w świecie późnego antyku, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Zatorska M. (2007), Definicje świętości wizerunku religijnego. Reprezentacja a obecność, [w:] Religijność chrześcijan obrządku wschodniego na pograniczu polsko-ukraińskim, red. M. Lubańska, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego, DiG, Warszawa, s. 33–58
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: