(Nie tylko) archeologia o początkach Słowian 3101-PB-SLO
Eksplozja słowiańska u schyłku starożytności nie ma odpowiedników we wczesnym
średniowieczu. W ciągu zaledwie kilku dekad od ich pojawienia się na kartach źródeł
bizantyńskich lud ten zajmował blisko 25% obszaru Europy. Zadziwiające, że wielowiekowy
okres dominacji cesarstwa rzymskiego na znacznych połaciach kontynentu nie odniósł
podobnego skutku. Omawiane zjawisko sprawia wrażenie niespotykanej eksplozji
demograficznej, można je traktować również jako zakończony niezwykły sukcesem eksport
modelu kultury wczesnosłowiańskiej.
Nie ulega wątpliwości, że pochodzenie Słowian (zarówno etno- jak i topogeneza) jest jednym z
bardziej frapujących zagadnień okresu wczesnośredniowiecznego. Zagadnienie te zajmowało
zarówno historyków, archeologów oraz lingwistów. Każda z tych dyscyplin rościła sobie prawo
do odegrania decydującej roli w udzieleniu właściwej odpowiedzi na pytanie o pochodzenie
tego ludu. Każda z nich opiera się na innych źródłach, ma własne instrumentarium badawcze.
Również formułowane hipotezy odbiegają różnią się znacznie. Co więcej – poglądy
przedstawicieli tych samych dziedzin nauki nie są spójne. Wśród wielu koncepcji na ten temat
Największą popularność zyskały teorie lokujące praojczyznę Słowian na środkowym
Podnieprzu. Ogólnie wyróżnić można dwie grupy poglądów – pierwsza związana jest z
mikroojczyzną, druga zaś makroojczyzną (przy czym lokalizacje są różnorodne).
Na gruncie archeologii, zwłaszcza polskiej często teorie te mieszczą się w uproszczonym
schemacie podziału na koncepcje autochtoniczną i allochtoniczną.
Poza historią, archeologią i językoznawstwem, które do niedawna wiodły prym w badaniach
nad pochodzeniem Słowian również paleoantropologia fizyczna, etnografia oraz genealogia
genetyczna.
Jesteśmy obecnie światkami doniosłych odkryć paleogenetycznych, które wymuszają znaczne
zmiany w obowiązujących dotychczas poglądach na temat pochodzenia człowieka i jego
rozprzestrzeniania na świecie. Mimo, że nie znalazło to jeszcze właściwego odzwierciedlenia w
archeologii zjawisko te można lub będzie można określić mianem kolejnej rewolucji w
archeologii, porównywanej chyba tylko do tzw. rewolucji radiowęglowej.
Badania kopalnego DNA wnoszą również niezwykle istotne wiadomości do interesującego nas
zagadnienia. Czy genetyka jest w stanie odpowiedzieć na pytanie skąd przyszli? I tak, i nie. Są
pewne haplotypy charakterystyczne dla populacji słowiańskich, nie można jednak łączyć
konkretnego haplotypu z etnosem słowiańskim. Kopalny DNA dowodzi skomplikowanej
historii człowieka współczesnego, a współczesne oblicze Europy zostało ukształtowane przez
trzy wielkie migracje z zewnątrz.
Celem zajęć będzie wieloaspektowe przedstawienie problemu pochodzenia Słowian.
Podstawową płaszczyzną będzie przeszłość widziana przez pryzmat archeologii. Po pierwsze
podjęte zostanie zagadnienie istoty „słowiańskości”. Zrozumienie czy Słowianie to wspólnota
językowa, etniczna, model kultury jest niezwykle istotne? Czy może należy ich postrzegać w
jeszcze inny sposób.
Rodzaj przedmiotu
Tryb prowadzenia
Efekty kształcenia
Wiedza:
K_W02 - zna podstawowe pojęcia i terminologię stosowane w archeologii epoki żelaza i
wczesnego średniowiecza
K_W03 – ma podstawową wiedzę w zakresie opisu, analizy i interpretacji źródeł
archeologicznych
K_W04 - ma uporządkowaną podstawową wiedzę na temat przemian kulturowych i
osadniczych na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej
K_W06 – ma podstawową wiedzę o powiązaniach archeologii z innymi dziedzinami oraz
dyscyplinami naukowymi, z obszaru nauk humanistycznych, społecznych, przyrodniczych i
ścisłych
K_W07 – rozumie związek między osiągnięciami wybranej dziedziny nauki a możliwościami
ich wykorzystania w archeologii
K_W11 - zna i rozumie podstawowe metody analizy i interpretacji informacji zawartych w
publikacjach naukowych
Umiejętności:
K_U01 – potrafi wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować i użytkować informacje o
źródłach archeologicznych i ich kontekście z wykorzystaniem literatury i mediów
elektronicznych
K_U03 – potrafi prezentować zespoły źródeł archeologicznych z różnych kategorii stanowisk
K_U10 – rozpoznawać różne rodzaje wytworów kultury materialnej łącznie z kontekstem oraz
właściwie je dokumentować i przeprowadzać ich krytyczną analizę i interpretację
K_U12 – rozpoznawać, analizować, wykorzystywać i klasyfikować źródła archeologiczne
K_U15 – przytaczać aktualne tezy badawcze, formułować wnioski i dobierać strategie
argumentacyjne na poziomie elementarnym oraz konstruować argumenty i kontrargumenty
Kryteria oceniania
Podstawą zaliczenia będzie kolokwium
Literatura
Babik Z., Pojednanie z lasem. W stulecie „argumentu florystycznego” w slawistycznych
badaniach etnogenetycznych (1908–2008), Kraków 2008.
Bednarczuk L., Rozpad języka prasłowiańskiego w świetle badań Tadeusza Milewskiego
i nowszych hipotez etnogenetycznych, [w:] Prasłowiańszczyzna i jej rozpad, red. J. Rusek, W.
Boryś, Warszawa, 1998, s. 329–336.
Gołąb Z., Etnogeneza Słowian w świetle językoznawstwa, [w:] Studia nad etnogenezą Słowian i
kulturą Europy wczesnośredniowiecznej, t. 1, Wrocław 1987, s. 71–80.
Hensel W., Etnogeneza Słowian, [w:] Mały słownik kultury dawnych Słowian, red. L.
Leciejewicz, Warszawa 1990, s. 433–444.
Mańczak W., Wieża Babel. Zrozumieć Europę, Wrocław–Warszawa–Kraków 2001.
Moszyński L., Wstęp do filologii, Warszawa 1984.
Popowska-Taborska H., Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka,
Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Mallory J. P., In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth, 1994.
Renfrew C., Archaeology and language: the puzzle of Indo-European origins. London 1987.
Heather P., Narodziny słowiańskiej Europy, w:idem, Imperia i barbarzyńcy. Migracje i
narodziny Europy, Poznań 2010, s. 417–419.
Labuda G., Etnogeneza i typogeneza Słowian, w: idem,Słowiańszczyzna starożytna, s.26
Dolukhanov P., The Early Slavs. Eastern Europe from the Initial Settlement to the Kievan Rus,
London–NewYork 1996.
Archeologia o początkach Słowian, P. Kaczanowski, M. Parczewski red., Kraków 2005.
Cień Światowita czyli pięć głosów w sprawie etnogenezy Słowian, red. A.Kokowski, Lublin
2002.
Nie-Słowianie o początkach Słowian, red. P. Urbańczyk,Poznań–Warszawa 2006.
Godłowski K., Pierwotne siedziby Słowian. Wybór pism, red. M. Parczewskiego, Kraków, s.
345–369.
Godłowski K., Spór o Słowian, w: Narodziny średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz,
Kraków 2000, s. 52–85.
Godłowski K,. Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia się Słowian w V-VII w. n.e.,
Kraków 1979.
Curta F., The Making of the Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c.
500–700, Cambridge 2001.
Błażejewski A., Źródła archeologiczne, w: idem, Starożytni Słowianie, Wrocław 2007.
Piontek J ,. Etnogeneza Słowian we współczesnych badaniach antropologicznych, [w:]
Studia z dziejów i kultury zachodniej Słowiańszczyzny, red. J. Żak, J. Ostoja‑Zagórski,
Poznań 1983, s. 29–42.
Piontek J., Etnogeneza Słowian w świetle nowszych badań antropologicznych, „SlAnt.”, t.
47, 2006, s. 161–189.
Dulinicz M., Antropologia fizyczna, archeologia, etnogeneza Słowian. Tytuł odmienny:
Archeologia Polski T. 53 (2008) Z. 1, s. 111-134.
Parczewski M., Podstawy lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian, [w:] Archeologia..., s. 65–78.
Bursche A., Kowalski K., Rogalski B. (red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres Wędrówek Ludów w
dorzeczu Odry i Wisły, Warszawa – Szczecin 2017.
Szmoniewski B., Early-Slavic culture, w: The Past Societies. Polish lands from the first evidence
of human presence to the Early Middle Ages 5 (500-1000), red. M. Trzeciecki, Warszawa, s.
23-73.
Underhill P. et al., Separating the post-Glacial coancestry of European and Asian Y
chromosomes within haplogroup R1a, European Journal of Human Genetics 18, 2010,
479–484.
Reich S., Kim jesteśmy skąd przyszliśmy, Warszawa 2020.
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: