Sztuka i kult w neolicie na Bliskim Wschodzie i w Europie 3101-DMNEO
W trakcie wykładu omówione zostaną w porządku chronologicznym pierwsze przejawy sztuki , gównie mobilnej, na Bliskim Wschodzie, m.in. w kulturze natufijskiej , a także w nieco później rozwijających się jednostkach protoneolitycznych, w tym w tzw. protoqaramelienie. Umożliwi to zrozumienie postępującej dywersyfikacji chorologicznej i stylistycznej przedstawień antropomorficznych, zoomorficznych, jak również zgeometryzowanych, w całym neolicie przedceramicznym i wczesnym neolicie ceramicznym strefy bliskowschodniej. Towarzyszące sztuce przemiany w zakresie kultu i wierzeń , w tym kult Wielkiej Matki i jej odpowiednika męskiego, ptaków, węży , przedstawicieli rodziny skolopendra, pajęczaków i niektórych ssaków. Pojawienie się na Bliskim Wschodzie konstrukcji architektonicznych i pierwszych założeń urbanistycznych związanych ze sprawowaniem kultu w kręgu kultur protoneolitycznych i związanych z neolitem przedceramicznym A oraz B ; ich podział na formy rodzinne/rodowe, ogólno wioskowe i makroregionalne . Wykształcenie się pierwszych bardzo monumentalnych konstrukcji megalitycznych świątyń w południowo-wschodniej Turcji u schyłku X tys. p.n.e. Przenikanie wszystkich powyżej wzmiankowanych zjawisk do Europy , głównie południowo-wschodniej , wraz z modelem gospodarki rolniczo-hodowlanej, najprawdopodobniej przede wszystkim wskutek migracji grup ludzkich z terenów anatolijskich. Adaptacja wierzeń , kultu i towarzyszącej im sztuki w lokalnych substratach kulturowych i społecznych Grecji, Macedonii i Bałkanów oraz na obszarze całego pobrzeża M. Śródziemnego. Sztuka, kult i wierzenia społeczności rolniczo- hodowlanych anatolijsko-bałkańskiego kręgu kulturowego w Europie południowo-wschodniej i na Bałkanach. Przejawy tych samych form aktywności wśród reprezentantów kręgu kulturowego Cardium/Impresjo oraz w neolitycznych kulturach zachodnioeuropejskich Chasse, Cortaillod, Płyn. Kontynuacja tradycji anatolijsko-bałkańskich w kulcie i wierzeniach i sztuce populacji starczewsko-kriszańskiego kręgu kulturowego oraz w kulturach: Boian, Cucuteni-Tripolie. Dalsza transformacja sztuki, kultu i wierzeń anatolijsko-bałkańskiego modelu kulturowego na obszarze Europy Środkowej i Niżu Europejskiego w kręgu kultur cyklu wstęgowego. Pojawienie się wśród ugrupowań tego kręgu monumentalnych form przestrzennych do sprawowania kultu, czyli tzw. rondele . Obrządek pogrzebowy społeczności neolitycznych wyrosłych z tradycji anatolijsko- bałkańskiej jako wyraz kultywowania tej samej formy wierzeń. Rozpowszechnienie megalityzmu i konstrukcji megalitycznych w strefie śródziemnomorskiej, Półwyspu Iberyjskiego oraz w Europie Zachodniej, na Wyspach Brytyjskich i na Niżu Europejskim w okresie od poł. VI do poł III tys. p.n.e., to najprawdopodobniej wyraz wykształcenia się nowej religii, wyraźnie obcej przedstawicielom rolniczych kultur południowo-wschodniej i środkowej Europy oraz Bałkanom. Wiele miejsca zajmą tu również rozważania nad zjawiskiem megalityzmu na ziemiach polskich, przede wszystkim w kulturze pucharów lejkowatych i amfor kulistych. Zwłaszcza, że ich reprezentanci kultywowali nadal szereg wierzeń i zachowań obrzędowych typowych dla wcześniejszych autochtonicznych mezolitycznych ugrupowań łowców /myśliwych . Te stare tradycje mezolityczne, przy niekiedy nieznacznych modyfikacjach, będą szczególnie silnie podtrzymywane przez reprezentantów tzw. paraneolitu, nawet w głąb epoki brązu. Pojawienie się u schyłku IV tys. p.n.e. na Niżu Europejskim koczowniczych populacji kręgu kultur z ceramiką sznurową to początek nowej tradycji w zakresie wierzeń i obrzędowości. Przejawem tego będą zwłaszcza niezwykle charakterystyczne konstrukcje kurhanowe grobów z dookolnym rowkiem palisadowym , sposób ułożenia zmarłych i ich wyposażenie , jak również w niektórych regionach wodne i bagienne dary wotywne bursztynu i wykonanych z niego ozdób, siekier krzemiennych i kamiennych toporów.
Badania na stanowiskach bagiennych kultur neolitycznych pobrzeża Bałtyku dają niezwykłą okazję poznania wytworów sztuki wykonanych z surowców organicznych, w tym często o przeznaczeniu kultowym. Uświadamiają one jak zubożona jest nasza wiedza na temat powszechnego zastosowania w pradziejach artefaktów z surowców organicznych, głównie drewna , kory, kości . W trakcie wykładu omówiona będzie systematyka form grobowych, pochówków, a także obyczajów związanych ze zjawiskiem śmierci człowieka oraz złożeniem jego ciała do grobu. Analizie poddany zostanie również cały zespół zachowań społeczności związanych z czcią jej zmarłego członka oraz wspomnieniem pośmiertnym
Rodzaj przedmiotu
Efekty kształcenia
Wnikliwe poznanie zagadnień związanych z rozwojem sztuki i kultu od początków formowania się kultury neolitycznej na Bliskim Wschodzie do jej całkowitego rozwoju w formie ukształtowanej na tym obszarze oraz, przede wszystkim, na terenie Europy, ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich
Kryteria oceniania
W trakcie egzaminu wykazanie się znajomością podstawowych cech i kierunków rozwoju sztuki oraz kultu wśród społeczności neolitycznych Bliskiego Wschodu i Europy, na szerokim tle porównawczym. Umiejętność ukazania zależności pomiędzy tymi zjawiskami, a innymi elementami modelu kulturowego badanych społeczności, w szczególności stosunków społeczno-gospodarczych, tradycji kulturowej oraz uwarunkowań środowiskowych
Literatura
Aurenche O., Kozłowski S. K., La naissance du neolithique, Paris 1999;
Black J., Green A., Gods, Demons and Symbols of Ancient Mezopotamia: An Illustrated Dictionary, British Museum Press, London 1992;
Bieliński P., Starożytny Bliski Wschód .Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa 1985;
Buchvaldek M., Kultura se snurovou keramikou ve stredni Europe, Praga 1986 ;
Cauvin J., Naissance des divinités. Naissance de l`agriculture.La Révolution des symbols au Néolithique, Paris 1997;
Cauvin J., Naissance d`un art sacr, w: Le Grand Atlas d`Arté, [ Enciclopedia Universalis ], Paris 1999;
Czebreszuk J ( Ed. )., Similar but different. Bell Beakers in Europe , Poznań 2004;
Papathanassopoulos G. (Ed.), Neolithic Culture in Greece, Ateny 1996;
Renfrew C., Archeologia i język, Warszawa 2004 ;
Renfrew C ( Ed. ), British Prehistory. A New Outline , Londyn 1974;
Schmidt K., Budowniczowie pierwszych świątyń, Warszawa 2010;
Szafrański W., Prahistoria religii na ziemiach polskich, Warszawa 1987;
Szmyt M., Społeczności kultury amfor kulistych na Kujawach, Poznań 1996;
Titov W.S., Erdeli I., Archeołogija Vengrii. Kamiennyj viek, Moskwa 1980;
Tringham R., Hunters, fishers and farmers of eastern Europe, 6000-3000 BC, Londyn 1971;
Wiślański T. , Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych w Polsce północno-zachodniej, Wrocław-W-wa- kRaków 1969
Whittle A.. Europe in the Neolithic. The creation of new worlds,Cambridge 1996 ;
Uwaga! W trakcie poszczególnych zajęć podawana będzie literatura szczegółowa do konkretnych zagadnień, jak również najnowsze publikacje dotyczące problematyki wykładu.
Czekaj-Zastawny A. ( red. ) Obrzadek pogrzebowy kultur pochodzenia naddunajskiego w neolicie Polski Południowo-Wschodniej ( 5600/5500 – 2900 BC ), Kraków 2009
Eliade M., Sacrum, mit , historia.Wybór esejów, Warszawa 1970;
Głosik J., Kultura strzyżowska, Materiały Starożytne, t. 11, 1968, s. 7-114;
Garfinkel Y., Dancing at the Dawn of Agriculture, University of Texas Press,Austin 2003;
Grygiel R., The household luster as a fundamental unit of the Lengyel culture in the Polish Lowlands, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, t. 31, s. 43-270;
Grygiel R., Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego I Osłonek. Tom I. Wczesny neolit.Kultura ceramiki wstęgowej rytej. Łódź 2004;
Grygiel R., Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek. Tom II. Środkowy neolit. Grupa brzesko-kujawska kultury lendzielskiej, część 1-3, Łódź 2008;
Hensel W. Wiślański T. ( red. ), Prahistoria ziem polskich. Tom II. Neolit, Wrocław-Warszawa- Kraków - Gdańsk 1979;
Hensel W. ( red.), Prahistoria ziem polskich. Tom III. Wczesna epoka brązu Wrocław-W-wa- Kraków- Gdańsk 1978;
Jażdżewski K, Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław-Warszawa-Kraków -Gdańsk 1981
Kadrow S., U progu nowej epoki. Gospodarka i społeczeństwo wczesnego okresu epoki brązu w Europie Środkowej, Kraków 2001;
Kempisty A. ,Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wyżynie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami, Warszawa 1978;
Kempisty A., Włodarczak P., Cemetery of Corded Ware culture in Żerniki Górne, Warszawa 2000;
Kruk J., Milisauskas S., Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu, Kraków 1999;
Krzak Z., Megality Europy, Warszawa 1994
Krzak Z. Megality świata,Wrocław-Warszawa-Kraków 2001;
Kozlowski S.K., Aurenche O., Territories, Boundaries and Cultures in the Neolithic Near East, BAR International Series 1362, Oxford 2005;
Kozłowski S.K., Nemrik. An Aceramic Village in Northern Iraq, Światowit. Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages, vol. VIII, Warsaw 2002;
Machnik J, Bagińska J., Koman W., Neolityczne kurhany na Grzędzie Sokalskiej w świetle badań archeologicznych w latach 1988-2006, Kraków 2009;
Mazurowski R.F., Ground and Pecked Stone Industry i the Pre-pottery Neolithic of Northern Iraq, w : Nemrik 9...., vol. 4, Warszawa 1997;
Mazurowski R.F., Bursztyn w epoce kamienia na ziemiach polskich, "Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne ", tom V, Warszawa 1983 ;
Mellaart J. , The Neolithic of the Near East, London 1975;
Papathanassopoulos G, Neolithic and Cycladic Civilization, Ateny 1997 (?);
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: