Samcem a samicą stworzył je... 'kobiecość' i 'męskość' w dawnych dyskursach z perspektywy lingwistyki kulturowej (analiza tekstów użytkowych od połowy XVI do początku XX wieku) 3003-C161HJ1

Pierwsza część seminarium będzie miała charakter wprowadzenia teoretycznego oraz zasad gromadzenia i doboru materiału. W drugiej części seminarium będziemy analizować wybrane teksty i źródła. Szczegółowy dobór tekstów i przykładów zależeć będzie od zainteresowań uczestników. Przykładowe tematy w obu częściach przedstawiają się następująco:
1. Płeć jako przedmiot badań lingwistycznych.
2. Podstawowa leksyka związana z kobiecością i męskością w historii języka. Analiza podstawowych relacji semantycznych: synonimia, antonimia, polisemia, hipo/hiperonimia, partytywność, polisemia, homonimia.
3. Sposoby opisu znaczenia w tekstach dawnych i współczesnych. Pola leksykalne, sieci semantyczne typu WordNet. Słowniki jako źródło badań leksykalnych
4.-5. Człowiek - pole semantyczne na podstawie pracy Ryszarda Tokarskiego. Ewolucja znaczeniowa określeń kobiety i mężczyzny w historii polszczyzny: problem melioracji i degradacji znaczeniowej jako wyraz uwarunkować pozajęzykowych.
6-7. Systemowe wykładniki płci: leksykalne, składniowe, słowotwórcze i fleksyjne. Symetrie i asymetrie między płcią a rodzajem gramatycznym w polszczyźnie.
8-9. Pojęcie dyskursu i jego analizy z perspektywy kognitywnej – ramy interpretacyjne, ramowanie w dyskursie, teorie amalgamatów (przestrzeni mentalnych).
10-11. Analiza dyskursu w kontekście psychologicznym i społecznym.
12.-13. Językowy obraz świata i sposoby jego rekonstrukcji. Analiza przykładów.
14-15. Metafora w tekście. Metafora pojęciowa w ujęciu Lakoffa i Johnsona: metafora w ujęciu klasycznym, interakcyjnym a metafora pojęciowa, funkcje metafory pojęciowej, proces metaforyzacji (domena źródłowa i docelowa)
16-17. Matka Boska jako absolutny ideał kobiety – Matka, Dziewica, jej przymioty zewnętrzne i umysłowe na przykładzie wybranych tekstów staropolskich i wybranych przedstawień ikonograficznych. Wizerunek Jezusa w "Rozmyślaniu przemyskim". Staropolskie określenia nazywające piękno fizyczne i duchowe mężczyzny i kobiety.
18.-19. Role kobiece i męskie w różnych etapach życia w zwierciadle tablic domowych, pouczeń i poradników, ekonomii.
20. Wyobrażenia o wychowaniu chłopców i dziewcząt analiza tekstów parenetycznych.
21-22. Mowy weselne i pogrzebowe jako źródło do badań staropolskiego dyskursu.
23. Role życiowe kobiety w świetle gwarowych przyśpiewek weselnych
24. Miejsce kobiety i mężczyzny w karnawałowej wizji świata na przykładzie wybranych fragmentów Gargantui i Pantagruela F. Rabelais’go (w polskim tłumaczeniu) i literatury sowiźrzalskiej. Brzydota kobieca i męska w staropolszczyźnie.
25. Rzeczpospolita okresu pierwszych wolnych elekcji jako „panna obierająca męża” w świetle pism politycznych tego okresu. Mężczyzna - szlachcic jako opiekun prawny.
26. Kobieta i mężczyzna w Kościele w świetle staropolskich polemik religijnych.
27. Zapomniane obrzędy kobiece – wprowadzanie kobiet do kościoła po połogu.
28. Akt ślubu i rozwodu w tradycji protestanckiej – analiza form nabożeństwa.
29. Język miłości kobiety i mężczyzny – sposoby pokazywania uczucia miłości kobiecej i męskiej w literaturze popularnej
30. Poradniki do życia w rodzinie i sposób mówienia (mężczyzn - autorytetów) o potrzebach seksualnych kobiet w poradnikach z przełomu XIX i XX wieku.

Rodzaj przedmiotu

seminaria magisterskie

Tryb prowadzenia

w sali

Założenia (opisowo)

Tematem seminarium będzie analiza słownictwa oraz semantyki historycznych tekstów polskich pod kątem sposobu wyrażania w nich różnorodnych aspektów dotyczących kobiecości i męskości odnoszących się do płci, psycho-fizycznej kondycji kobiety i mężczyzny, ich sytuacji prawnej oraz uwarunkowanych kulturowo ról społecznych. Problematyka kobieca i męska zostanie ujęta z różnych perspektyw (przedmiotowej i podmiotowej), obiektem obserwacji będą teksty reprezentujące różne gatunki i fazy rozwojowe polszczyzny, począwszy od średniowiecza do początków XX wieku. Seminarium ma charakter lingwistyczny, celem teoretycznym seminarium jest wypracowanie narzędzi opisu dyskursu w tekstach dawnych. Analizom patronuje założenie, że język jest bytem poznawczym uzależnionym od czynników pozajęzykowych, dlatego kontekst uznajemy za kategorię interpretacyjną, co pozwoli w analizach dyskursu stosować językoznawcze narzędzia opisu. Metodycznie badania mogą być osadzone w kilku nurtach badawczych; semantyce leksykalnej (zwłaszcza analizie polowej wyrazów), jednak przede wszystkim korzystać będziemy z mających oparcie w językoznawstwie pragmatycznym i kognitywnym badaniach semantyki wypowiedzi i tekstu z uwzględnieniem uwarunkowań kontekstowych, założeń językowego obrazu świata, językoznawczych badań stereotypów oraz zorientowanych lingwistycznie analiz dyskursu i tekstu. Obiektem badawczym, czyli podstawą prac i studiów szczegółowych uczestników seminarium będą różnego typu utwory literackie, teksty użytkowe, zwłaszcza poradniki (dla dawniejszych epok będą to parenezy, poradniki domowe, mowy weselne czy pogrzebowe, pisma polemiczne, obrzędy i formy religijne (np. uroczystość wprowadzania kobiety po połogu, akt małżeństwa czy rozwodu w kościołach protestanckich), dla polszczyzny nowopolskiej – oprócz tekstów literackich, podręczniki metodyczne dla szkół dla dziewcząt, podręczniki i poradniki medyczne poświęcone seksualności kobiet, czasopisma itp. Na warsztat można wziąć także słownictwo i źródła regionalne i gwarowe.

Efekty kształcenia

WIEDZA

Student zna i rozumie

1. w pogłębionym stopniu rolę refleksji językoznawczej w kształtowaniu kultury, ze szczególnym uwzględnieniem kultury dawnej,

2. w stopniu zaawansowanym terminologię językoznawczą w języku polskim, ze szczególnym uwzględnieniem terminologii stosowanej w najnowszych pracach badawczych z tych dziedzin,

3. w stopniu zaawansowanym zależności między głównymi subdyscyplinami filologii polskiej,

4. w stopniu pogłębionym główne kierunki rozwoju i stanowiska współczesnych teorii językoznawczych,

5. w stopniu pogłębionym kompleksową naturę języka polskiego oraz jego złożoność i historyczną zmienność znaczeń,

6. w stopniu rozszerzonym metody badawcze właściwe dla językoznawstwa kulturowego

UMIEJĘTNOŚCI

Student potrafi:

1. w stopniu pogłębionym samodzielnie wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować, integrować informacje ze źródeł pisanych i elektronicznych i wykorzystywać je w samodzielnych projektach badawczych,

2. w stopniu pogłębionym samodzielnie zdobywać wiedzę i rozwijać umiejętności badawcze niezbędne do uczestniczenia w badaniach naukowych, kierując się wskazówkami opiekuna naukowego,

3. wykorzystywać wnioski płynące z tekstów o charakterze naukowym i poprawnie stosować poznaną terminologię językoznawczą w pracach naukowych i własnych projektach badawczych,

4. w stopniu zaawansowanym posługiwać się w dyskursie naukowym ujęciami teoretycznymi, paradygmatami badawczymi i pojęciami właściwymi dla filologii polskiej,

5. pisać samodzielne prace badawcze z właściwym doborem literatury przedmiotu ze szczególnym uwzględnieniem wyników najnowszych badań,

6. samodzielnie prowadzić na poziomie rozszerzonym pracę badawczą pod kierunkiem opiekuna naukowego lub kierownika zespołu badawczego,

7. samodzielnie podejmować i inicjować działania naukowe,

8. wszechstronnie wykorzystywać innowacyjne narzędzia wyszukiwawcze właściwe dla filologii polskiej.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

Student jest gotów do:

1. organizowania własnego warsztatu badawczego i krytycznej oceny swoich dokonań,

2. wzięcia etycznej odpowiedzialności za trafność przekazywanej wiedzy i kierowania się uczciwością naukową oraz rzetelnością w prowadzeniu sporów naukowych i ideowych,

3. świadomego angażowania się w życie społeczne, naukowe i kulturalne,

4. uznania znaczenia europejskiego i narodowego dziedzictwa kulturowego dla rozumienia wydarzeń społecznych i kulturalnych,

5. kreowania życia kulturalnego regionu, kraju, Europy z wykorzystaniem kompetencji w zakresie języka polskiego.

Kryteria oceniania

Oceniana będzie 1) aktywność na zajęciach (referowanie literatury przedmiotu, referowanie wyników projektów grupowych, referowanie postępów w pracy magisterskiej), 2) projekty grupowe. Do zaliczenia I roku wymagane jest sformułowanie tematu pracy magisterskiej i przygotowanie wstępnej literatury przedmiotu, metody analizy i konspektu pracy.
UWAGA!
Zajęcia będą się odbywać w sali lub zdalnie w czasie rzeczywistym z wykorzystaniem narzędzi Google lub Zoom (po uzgodnieniu na pierwszym spotkaniu). Dodatkowo (również po uzgodnieniu) będzie możliwe wykorzystywanie narzędzi dostępnych w ramach ogólnouniwersyteckiej platformy e-learningowej „Kampus”.

Literatura

Bartmiński J., 1988, Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa [w:] Konotacja, red. Jerzy Bartmiński, wyd. UMCS, Lublin, s. 169–185.
Bartmiński J., 1989, Językowe sposoby porządkowania świata. Uwagi na marginesie biłgorajskich relacji o kosmosie, „Etnolingwistyka” 2, s. 49–58.
Bartmiński J., 2003, Miejsce wartości w językowym obrazie świata, [w:] Język w kręgu wartości. Studia semantyczne, red. Jerzy Bartmiński, wyd. UMCS, Lublin, s. 59–86.
Bartmiński J., 2006, Językowe podstawy obrazu świata, wyd. UMCS, Lublin.
Bartmiński J., 2007, Stereotypy mieszkają w języku, wyd. UMCS, Lublin.
Bartmiński J., 2008, Kontekst założony, historyczny czy kreowany, [w:] Polska genologia lingwistyczna, red. D. Ostaszewska, R. Cudak, PWN, Warszawa, s. 56–67.
Bartmiński J., 2010, Pojęcie „językowy obraz świata” i sposoby jego operacjonalizacji, [w:] Jaka antropologia literatury jest dzisiaj możliwa?, red. Przemysław Czapliński, Anna Legeżyńska, Marcin Telicki, wyd. UAM, Poznań, s. 155–178.
Blum D., 2000, Mózg i płeć. O biologicznych różnicach między kobietami a mężczyznami, przeł. E. Kołodziej-Józefowicz, Warszawa.
Bogucka M., 2005, Gorsza płeć. Kobiety w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa.
Bryłowa W. 2001, Określenia wartościujące płeć w historii języka polskiego, [w:] Modernizm i feminizm. Postacie kobiece w literaturze polskiej i obcej, red. E. Łoch, Lublin, 247–255.
Chlebda W., 2019, Jak historia odkłada się w pamięci, jak pamięć odkłada się w języku, „Etnolingwistyka” nr 31, Lublin, s. 55–72.
Czachur W., 2020, Język a kultura w lingwistycznych badaniach germanistycznych, „Socjolingwistyka” XXXIV, Kraków, s. 7–22.
Dobrzyńska T., 1984, Metafora, red. M. R. Mayenowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź.
Dobrzyńska T., 1994, Mówiąc przenośnie... Studia o metaforze, wyd. IBL, Warszawa .
Dzido D., 2006, Kulturowe kody płci, w: Praktyki cielesne, red. J.M. Kurczewski i in., Warszawa.
Filar D., 2012, Narracyjne aspekty językowego obrazu świata. Interpretacja marzenia we współczesnej polszczyźnie, Lublin.
Filar D., Piekarczyk D., 2014, Narracyjność języka i kultury, UMCS, Lublin.
Fleming-Cejrowska D., Problem higieny w warszawskiej prasie kobiecej lat 1880-1918, „Dzieje Najnowsze” 2006 nr 1, s. 187-193.
Fleischer M. 1996, System polskich symboli kolektywnych (wyniki badań empirycznych), Wrocław.
Franke J., 1999, Polska prasa kobieca w latach 1820-1918, Warszawa.
Fuszara M., 2002, Kobiety w Polsce na przełomie wieków: nowy kontrakt płci?, Warszawa.
Górski J., 2011, Męska rzecz, Warszawa.
Grzegorczykowa R., 1990, Pojęcie językowego obrazu świata [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.
Grzegorczykowa R., 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa.
Handke K., 1990, Styl kobiecy we współczesnej polszczyźnie kolokwialnej, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej” 26, s. 5-24.
Handke H., 1994, Język a determinanty płci, w: Język a kultura, t. IX, Płeć w języku i kulturze, pod red. J. Anusiewicza i K. Handke, Wrocław.
Handke K., 1995, Polski język familijny. Opis zjawiska, Warszawa.
Hołówka T., 1982, Wstęp, w: Nikt nie rodzi się kobietą, tłum. T. Hołówka, Warszawa, s. 1-9.
Janicki K., 2015, Epoka hipokryzji. Seks i erotyka w przedwojennej Polsce, Kraków.
Jędrzejko E., 1994, Kobieta w przysłowiach, aforyzmach i anegdotach polskich. Konotacje i stereotypy, [w:] Język a kultura, tom 9: Płeć w języku i kulturze, red. J. Anusiewicz, K. Handke. Wrocław, s. 159-172.
Kałwa D., 2001, Kobieta aktywna w Polsce międzywojennej, Kraków.
Kasperczakowa M., 2004, Biolekty we współczesnej polszczyźnie, [w:] Współczesne odmiany języka narodowego, pod red. K. Michalewskiego, Łódź.
Karwatowska M., 2009, Uległa, podporządkowana i piękna, czyli stereotyp kobiety dawniej i dziś, [w:] Dialog kultur w edukacji, red. B. Myrdzik, M. Karwatowska Lublin.
Karwatowska M., Szpyra-Kozłowska J., 2005, Lingwistyka płci. Ona i on w języku polskim, Lublin.
Kloch Z., 2000, Język i płeć : różne podejścia badawcze, „Pamiętnik Literacki” 91/1, 141-160 (online).
Krawczyk-Tyrpa A., 1999, Atrybuty mężczyzn i kobiet utrwalone w polszczyźnie, [w:] W zwierciadle języka i kultury, red. A. Adamowski, S. Niebrzegowska, Lublin, 427–433.
Kobieta i kultura – wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim. Zbiór studiów, t. 4, 1996, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa.
Kobieta i kultura czasu wolnego. Zbiór studiów, t. 7, 2001, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa.
Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX, 1997, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa.
Kobieta i małżeństwo. Wiek XIX i XX, 2004, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa.
Kobieta i praca w XIX i XX w., 2000, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa.
Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności.
Wiek XIX i XX, 2005, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa.
Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich w XIX wieku, 1990, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa.
Kobieta i świat polityki, 1994-96, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa.
Lakoff G., 2011, Kobiety, ogień i rzeczy niebezpieczne. Co kategorie mówią nam o umyśle, red. E. Tabakowska, przekł. M. Buchta, A. Kotarba, A. Skucińska, Kraków.
Lakoff G., Johnson M., 1988, Metafory w naszym życiu, Warszawa.
Leśniak A., Pasek Z., 2020, Świadectwa ewangelikalne i katolickie w perspektywie korpusowej analizy dyskursu, „Socjolingwistyka” XXXIV, Kraków, s. 57–75.
Libura A., Amalgamaty kognitywne. Powstanie i rozwój koncepcji integracji pojęciowej [w:] Amalgamaty kognitywne w sztuce, Universitas, Kraków 2007, s. 11-66.
Łaszkiewicz M., 2019, Pamięć historii w stereotypach etnicznych (na przykładach Tatara, Kozaka, Szweda i Turka), „Etnolingwistyka” nr 31, Lublin, s. 237–256.
Łaziński M., 2005, Czy gramatyka może przeszkadzać w rozmowie kobiety i mężczyzny?, [w] Bariery w komunikacji językowej Polaków, red. J. Bartmiński, U. Majer- Baranowska. Lublin, s. 119-146.
Marszałek M., 2000, Płeć jako element obrazu świata we współczesnych elementarzach polskich, w: Język a kultura, t. XIII, Językowy obraz świata i kultura, pod red. A.Dąbrowskiej i J. Anusiewicza, Wrocław.
Miłoszewska-Kiełbiewska A., 2015, Obraz kobiety XX i XXI wieku w wybranych polskich czasopismach i poradnikach dobrego wychowania (doktorat pdf. online).
Moir A., Jessel D., 1993, Płeć mózgu. O prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą, przeł. Nina Kancewicz-Hoffman, Warszawa.
Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2017, Jakie dane są relewantne etnolingwistycznie?, „Etnolingwistyka” nr 29, Lublin, s. 11–29.
Niebrzegowska-Bartmińska Stanisława, 2018, O różnych wariantach definicji leksykograficznej – od taksonomii do kognitywizmu, „Etnolingwistyka. Problemy języka i kultury”, nr 30, s. 259–284.
Niewiara Aleksandra, 1998, „Inni” w oczach wojowników sarmackich – o stereotypach narodowości w XVII wieku, [w:] Język a Kultura, t. 12, red. Janusz Anusiewicz, Jerzy Bartmiński, Wrocław, s. 171–184.
O płci, ciele i seksualności w kulturze i historii, 2014, red. M. Karwatowska, R. Litwiński, A. Siwiec, Lublin.
Oblicza płci. Literatura, 2012, red. M. Karwatowska,J. Szpyra-Kozłowska, Lublin.
Od kobiety do mężczyzny i z powrotem. Rozważania o płci w kulturze, 1997, red. J. Brach-Czaina, Białystok.
Pajdzińska A., Kobieta najlepszym przyjacielem człowieka (Przyczynek do językowego obrazu kobiety, [w:] Studia z historii języka polskiego i stylistyki historycznej, red. Cz. Kosyl, Lublin 2001.
Pajdzińska A., Tokarski R., 1996, Językowy obraz świata – konwencja i kreacja, „Pamiętnik Literacki” LXXXVII.
Pelletier C., Stereotyp językowy kobiety w przysłowiach polskich i francuskich, „Etnolingwistyka” 8.
Płeć - kobieta - feminizm, 1997, red. Z. Gorczyńska, S. Kruszyńska, I. Zakidalska, Gdański.
Punkt widzenia w języku i w kulturze, pod red. J. Bartmińskiego, S. Niebrzegowskiej, Bartmińskiej, R. Nycza, Lublin 2004 (wybrane pozycje, zwłaszcza Agnieszka Kluba, Męski i kobiecy "światopogląd" - style konwersacyjne a płeć, s. 261-276 oraz Marta Nowosad-Bakalarczyk, Męski i żeński punkt widzenia w językowym obrazie świata, s. 277- 291.
Puda-Blokesz M., 2019, Jak nie ma w domu chłopa, zgłupieje i Penelopa – męskość i żeńskość w polskiej leksyce i frazeologii o proweniencji mitologicznej, „Socjolingwistyka” 2019: https://socjolingwistyka.ijp.pan.pl/index.php/SOCJO/article/view/102
Ritz G., 1999, Dyskurs płci w ujęciu porównawczym, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, „Teksty Drugie” 5, s. 117-123 http://rcin.
Rejter A., 2003, Płeć – język – kultura, Katowice.
Styl a płeć, „Stylistyka” 2004 nr. 13.
Tannen D. (1999), Ty nic nie rozumiesz! Kobieta i mężczyzna w rozmowie, przeł. A.Sylwanowicz, Poznań.
Trębska M.,Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genologia, obrzęd, źródła, Wydawnictwo Instytutu Badań Literackich PAN, seria: Studia Staropolskie. Series Nova, Warszawa
Trębska M., Orator w podwice - o staropolskich przemowach kobiet, "Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" 2012/3-4, s. 145-153.
Trębska M., Stanisława Sarbiewskiego oddawanie panny do zakonu na tle tradycji świeckich mów weselnych, w: Studia rhetorica, red. M. Choptiany, W. Reczek, Kraków 2011, s. 245-258.
Trębska M., Świeckie mowy obłóczynowe a ceremoniały zakonne w XVII wieku, „Napis” 2010/1 (XVI), s. 123-137.
Trębska M., Jak oddać pannę bez wianka, czyli inwencyjne rozterki Jakuba Maksymiliana Fredry (mowa weselna na ślubie Jadwigi Łuszkowskiej), w: Amor vincit omnia. Erotyzm w literaturze staropolskiej, red. K. Krzywy, Warszawa 2008, s. 197–211.
Tokarski R. 1984, Struktura pola znaczeniowego, Warszawa.
Witosz B., 2003, Kobieta patrzy. (O aktach percepcji wzrokowej we współczesnej prozie kobiecej). W: „Język Artystyczny”. T. 12: Literatura kobiet, literatura kobieca, kobiecość w literaturze. Red. B. Witosz. Katowice.
Witosz B., 2001, Kobieta w literaturze. Tekstowe wizualizacje od fin de siècle’u do końca XX wieku. Katowice.
Witosz B., 2004, Obrazy zachowań komunikacyjnych kobiet i mężczyzn we współczesnej literaturze. „Stylistyka, nr 13: Styl a płeć.
Witosz B., 2008, Podmiot w stylistyce wobec różnych koncepcji podmiotowości w dyskursie współczesnej humanistyki. W: Podmiot w języku i kulturze. Red. J. Bartmiński, A. Pajdzińska. Lublin.
Wojtak M., O relacjach dyskursu stylu gatunku i tekstu, „Tekst i dyskurs – Text und Diskurs”, 4, s. 69–78.

Więcej informacji

Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb:

Strona przedmiotu 3003-C161HJ1 w USOSweb