Teorie krytyczne w interpretacji kultury współczesnej 3002-KON2024K21

W dobie fake-newsów, postprawdy i śmierci dyskursów eksperckich szczególnie cenna bowiem staje się umiejętność krytycznego myślenia. Rozpoznawanie ukrytych założeń dyskursu oraz warunków możliwości komunikacji, a także systemów wartości, na których oparte jest produkowanie treści, oraz genealogii nośników, praktyk, pojęć oraz obrazów, wraz z konsekwencjami i kontekstem ich stosowania, a także wzajemnego oddziaływania działania systemu medialnego oraz innych instytucji produkcji, kontroli i dystrybucji dyskursu; specyfiki obiegów, konwencji i gatunków wypowiedzi; performatywnego i inicjującego wymiaru debaty publicznej; konstelacji kryteriów, służących do nadawania wypowiedziom sankcji „prawdziwości” lub „fałszywości”. Zatem nie odpowiadanie na pytania, ale pokazywanie, że są one źle zadane, oraz zarazem kwestionowanie samego faktu zapytywania. Dopiero te umiejętności w połączeniu z rozumnym posługiwaniem się danymi ilościowymi i „faktami” pozwolą na podejmowanie racjonalnych i prospektywnych decyzji społecznych. Nieodzowną częścią tak zorientowanego namysłu teoretycznego jest zwrócenie się w kierunku nowych mediów i obiegów kultury – które często wymykają się tradycyjnym teoriom komunikacyjnym. Rozpoznawanie i przeciwstawianie się manipulacji, jako warunek skuteczności działania w warunkach szumy informacyjnego, możliwy jest jedynie na gruncie możliwie wszechstronnego ujęcia współczesnego świata cyfrowego – jako wyłaniającego się na styku systemowo złożonych społeczeństw i ograniczonego horyzontu jednostkowego doświadczenia.

Studia krytyczne mają być zatem wychylone w przyszłość i w teorię kultury, rozumianą jako metodologia interpretacyjna, posługująca się teoriami średniego zasięgu, poszukującą w nich potencjału krytycznego, a nie unikalnej perspektywy. W ten sposób odróżniają się one od klasycznego kulturoznawstwa, z jednej strony zorientowanego na historię kultury, a z drugiej na konkretne media, praktyki, obiegi (słowo, obraz, teatr, film) czy obszary badawcze miasto, pamięć). Inspiracją dla studiów krytycznych jest również dialektyczny splot myślenia i działania, domagający się zarówno rozumnego działania, jak i zaangażowanego myślenia. Skoro każda zmiana jest oparta na jakimś oglądzie świata, a oglądanie stanowi specyficznego rodzaju czynność, to podstawowym zadaniem staje się zrozumienie swojego zrozumienia. Dialektyczny splot myślenia i działania ujawnił się w ostatnich dekadach szczególnie intensywnie w fenomenie studies – studiów, między innymi, genderowych, queerowych, kobiecych, męskich, zwierzęcych, postkolonialnych, itd. Ich emancypacyjny i sprawczy potencjał pozostawał jednak ograniczony również ze względu na wyspowy charakter tych zjawisk akademickich – choć chodziło w nich o zmianę perspektywy, o pokazanie rzeczywistości poprzez „podporządkowanego innego”, to proponowane przez nie ujęcia często się przecinały lub wykluczały. Być może za pomocą studiów krytycznych można podjąć próbę choć częściowej ich integracji. Studia krytyczne mogłyby także stanowić próbę ponownej syntezy rozdrobnionych teorii ku humanistyce zintegrowanej.

Istotnym kontekstem dla tak pomyślanej perspektywy jest kategoria „polityczności” oraz „partycypacji”, które pozwoliłyby na podjęcie tematów dotychczas w instytucie mniej eksponowanych, takich jak polityka lokalna i globalna, procesy gospodarcze, ruchy protestu, teorie spiskowe czy sposoby ustanawiania wiedzy. Połączenie odpowiednio wykrojonych teorii interpretacyjnych z konkretnym materiałem badawczym pozwoliłoby na wykorzystanie akademickiego namysłu jako podstawy dla działania społecznego. Jednocześnie można w ten sposób poddać refleksji własne uwikłanie jako instytucji produkującej i oceniającej wiedzę, jako namysłu będącego specyficznym rodzajem działania w świecie, jako perspektywy interpretacyjnej sankcjonującej postawy. Mogłoby to stanowić konstruktywną odpowiedź na kryzys uniwersytetu i humanistyki, ale zarazem docenienie, że aktorzy społeczni poza akademią muszą podejmować decyzje w ograniczonym czasie i brać za nie odpowiedzialność. Chodziłoby zatem również o wydobycie bezpośrednich i pośrednich następstw namysłu akademickiego, który tylko jawi się jako nieskończony, niedokończony i pozbawiony realnych konsekwencji, zaledwie teleologiczny i dydaktyczny.

Studia krytyczne odpowiadają na potrzebę powołania do życia humanistyki zintegrowanej, wykraczającej poza jałową i często wyłącznie deklaratywną trans- czy interdyscyplinarność, dążąc do odnalezienia nowego miejsca humanistyki w nowoczesnym świecie, w powiązaniu z innymi dziedzinami wiedzy (ekonomia, geografia, psychologia, nauki ścisłe). Humaniści mogliby w nim funkcjonować jako tłumacze złożonej rzeczywistości społecznej, wskazując na jej sensy, identyfikując współczynnik humanistyczny, wykazując nieoczywiste powiązania. Od refleksji nad tym, jak różne języki humanistyki ujmują dany problem, można przejść do sproblematyzowania języka humanistyki jako takiego, a namysł meta-teoretyczny może przynieść nowe spojrzenie na interpretowane zjawiska oraz wypracować kryteria rzetelności myślenia i interpretowania, służące pogłębionemu rozumieniu współczesności i współkształtowaniu przyszłości.