Historia kultury polskiej - XX wiek -obraz 3002-1L1HKPF3CO

Program zajęć

1. „W Polsce, czyli gdzie”
Lektura: Jan Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Kraków 2011. (fragmenty)
Zagadnienia: centrum-peryferia – topograficzna i mentalna mapa Polski – „polskość” i „środkowoeuropejskość” – definicja narodu – narodowe formy estetyczne – narodowe tożsamości i kompleksy

2. Emancypacje: kobiety, naród, robotnicy
#procesy
Lektury: Roman Dmowski, Myśli nowoczesnego Polaka (1903); Wiktor Marzec, Rebelia i reakcja. Rewolucja 1905 roku i plebejskie doświadczenie polityczne, Kraków 2016 (fragmenty); Zofia Nałkowska, Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego (prwd. 1907) [w:] Widzenia bliskie i dalekie, Warszawa 1957 (tam także komentarze do wystąpienia Nałkowskiej), s. 235–261.;
Zagadnienia: pojęcie emancypacji – emancypacja kobiet – jej tło społeczne, polityczne i obyczajowe – rewolucja 1905 roku jako zaczyn przekształceń społecznych – emancypacja obyczajowa jako postulat Zofii Nałkowskiej – emancypacja narodowa – narodowa demokracja: idea i partia – sylwetka Romana Dmowskiego – napięcia procesów emancypacyjnych.

3. Wielka wojna
#procesy #obrazy
Lektury: Modris Eksteins, Święto wiosny. Wielka wojna i narodziny nowego wieku, przeł. K. Rabińska, Warszawa 1996, zwłaszcza s. 21–112; Dorota Sajewska, Nekroperformans. Kulturowa rekonstrukcja teatru Wielkiej Wojny, Warszawa 2016 (fragmenty).
Zagadnienia: przemiany sztuki na początku XX wieku – pojęcia: emancypacja, awangarda, modernizm – sztuka jako laboratorium kultury – pierwsza wojna światowa i jej wpływ na mapę społeczną, polityczną i kulturalną świata.

4. „Szklane domy” i „biały dworek”
#obrazy
Lektury: Stefan Żeromski, Przedwiośnie (1924); Andrzej Mencwel, «Warszawiacy», [w:] tegoż, Etos lewicy. Esej o narodzinach kulturalizmu polskiego, Warszawa 1990.
Zagadnienia: problemy społeczne i postawy polityczne Dwudziestolecia – dyskusja nt. roli pisarza i inteligencji – kształtowanie tożsamości nowoczesnej – rola wojny polsko-radzieckiej w procesie integracji narodowej – państwo: między wspólnotą a stowarzyszeniem – między mitem ziemiańskim a utopią „szklanych domów”.

5. Fotomontaż / awangarda
#gatunki
Lektury: Stanisław Czekalski, Fotomontaż polski w XX-leciu międzywojennym, Warszawa 2003 (fragmenty); Iwona Kurz, Mieczysław Szczuka i Teresa Żarnower: nowy ustrój wizualny; Stefan i Franciszka Themersonowie: „postacie narzucone rzeczywistości”, [w:] Kultura wizualna. Fragmenty, Warszawa 2017; Tadeusz Peiper, Tędy (Miasto, masa, maszyna, oraz Ku specyficzności kina] [w:] Pisma wybrane, oprac. St. Jaworski, BN I nr 235, Wrocław 1979, s. 7–34, 128–139.
Zagadnienia: awangarda polska w dwudziestoleciu międzywojennym związki kina z awangardą sztuka filmowa fotomontaż jako forma epoki – miasto, masa, maszyna: wymiary nowego wieku – miejskość i życie w mieście.

6. Kultura popularna / melodramat
#gatunki #media
Lektury: Łukasz Biskupski, Miasto atrakcji. Narodziny kultury masowej na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 2013; Karol Irzykowski Pocałunek, Ciało jako żywioł [w:] tegoż, Dziesiąta Muza, Kraków 1924.
Zagadnienia: kino jako demokratyczne medium; wizualna przestrzeń miasta – kultura popularna Dwudziestolecia – seksualność i ciało jako wehikuły indywidualności kino jako „widzialność obcowania człowieka z materią” rola kina (i fotografii) w upowszechnieniu wyglądów – formuła melodramatu

7. Modernizacja obyczajów / nowoczesność
#procesy
Lektury: Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937), wyd. różne, zwłaszcza część „Młodziakowie”. Tadeusz Boy-Żeleński, Piekło kobiet (1930), wybór; Karol Irzykowski, Benjaminek. Rzecz o Boyu Żeleńskim (1933), przedruk Warszawa 1976, s. 411–436.
Zagadnienia: modernizacja – „postęp”: inteligencja postępowa przyjemność i konsumpcja a postęp debata o moralności – obyczaj: widzialność form społecznych

8. Wojenna codzienność i propaganda –
Lektury: Siegfried Kracauer, Dramaturgia filmowa. Konflikt z rzeczywistością [w:] tegoż, Od Caligieriego do Hitlera. Z psychologii filmu niemieckiego, przełożyła Wanda Wertenstein. Alina Madej, Rzeczpospolita filmowa, [w:] tejże, Kino – władza – publiczność. Kinematografia polska w latach 1944–1949, Bielsko-Biała 2002, s. 77–96. Tomasz Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne, Warszawa 1973
Zagadnienia: dokumentacja wydarzeń historycznych film jako środek oddziaływania ideologicznego – film, plakat, rysunek: wykorzystanie obrazu w propagandzie rola filmu w okupowanej Polsce – kino i kinematografia tuż po wojnie.

9. Zagłada
#obrazy
Lektury: Tadeusz Borowski, U nas w Auschwitzu, Proszę państwa do gazu, Dzień na Harmenzach, [w:] tegoż, Opowiadania, wyd. różne; Zygmunt Bauman, Nowoczesność i Zagłada, przeł. F. Jaszuński, Warszawa 1992, zwłaszcza rozdz. Wyjątkowość i normalność Holocaustu; Georges Didi-Huberman, przeł. M. K. Ho-Chi, Obrazy mimo wszystko, Warszawa 2008.
Zagadnienia: zapisy dokumentalne i fabularne rekonstrukcje świata obozów poznawczy i moralny wymiar zapisu zbrodni – krytyka cywilizacji zachodniej: „nowoczesność i Zagłada” – zlagrowana wyobraźnia – narodowe interpretacje Auschwitz.

10. Powidoki
#obrazy
Lektury: Jerzy Andrzejewski, Wielki Tydzień, wyd. różne (1943–1945); Jan Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, Kraków 1994 (prwd. „Tygodnik Powszechny” 1987 nr 2); Ślady Holokaustu w imaginarium kultury polskiej, red. J. Kowalska-Leder, P. Dobrosielski, I. Kurz, M. Szpakowska, Warszawa 2017.
Zagadnienia: spojrzenie na Obcego – propagandowy obraz Żyda – wątki żydowskie w filmie polskim – relacje polsko-żydowskie – postawy Polaków wobec Zagłady – „mienie pożydowskie” – powidoki Zagłady w kulturze polskiej XX i XXI wieku

11. Powstanie warszawskie – wydarzenie i pamięć o wydarzeniu
#obrazy
Lektury: Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego, wyd. różne. Marcin Napiórkowski, Powstanie umarłych. Historia pamięci 1944–2014, Warszawa 2016.
Zagadnienia: obraz Powstania Warszawskiego w kulturze polskiej – spór o postawy „conradowskie” i ocenę Powstania – postawy wobec historii Polski: polemika i apologia – walka o pamięć – nacjonalizm jako narzędzie legitymizacji komunizmu – popularna wersja historii – „bohaterszczyzna” przyczyny i konsekwencje skupienia na historii – polityka historyczna.

12. "Prześniona rewolucja"
#procesy
Lektura: Andrzej Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014.
Zagadnienia: przemiany struktury społecznej po II Wojnie Światowej – genealogia polskiej klasy średniej – obrazy przemian powojennych

13. Powojnie – nowe struktury
#procesy
Lektury: Padraic Kenney, Budowanie Polski Ludowej. Robotnicy a komnuniści 1945 – 1950, przeł. A. Dzierzgowska, Warszawa 2016; Marcin Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944 – 1947 – ludowa reakcja na kryzys, Warszawa 2012.
Zagadnienia: powojenne konflikty – migracje – wyłanianie się nowego porządku – powojenna propaganda – współzawodnictwo i propaganda – budowanie tożsamości klas ludowych przez obraz

14. Formy: socrealizm
Wojciech Tomasik, Inżynieria dusz. Literatura realizmu socjalistycznego w planie »propagandy monumentalnej«, Wrocław 1999, rozdz. Harmonia ludzi i maszyn
Rafał Marszałek, Kapelusz i chustka [w:] tegoż, Kino rzeczy znalezionych, Gdańsk 2006.
Zagadnienia: socrealizm: wytyczne i ich realizacja − autorzy, dzieła, gatunki i styl socrealistyczny − nowy model człowieka: ciała, płci, tożsamości.

15. Obrazy: miasto / figury: chuligan
Adam Ważyk, Poemat dla dorosłych, „Nowa Kultura” 1955 nr 33
Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach. Opowiadania, wyd. I 1956
Stanisław Manturzewski, „Idzie figus Targową ulicą…”, „Po prostu” 1955 nr 35; Furtki wdechowej twierdzy, „Po prostu” 1955 nr 37. Przedruk [w:] Wiesław Władyka, Na czołówce. Prasa w październiku 1956 roku, Warszawa–Łódź 1989
konteksty:
Leopold Tyrmand, Zły (1955)
Zagadnienia: odwilż polityczna i obyczajowa − „czarna” twórczość fabularna i dokumentalna − „chuligani” i „wdechowcy”: subkultura i moda − ekspresja młodości i „wieczna młodość” – obraz robotnika – mitologia miłości i „złej” kobiety – kultura popularna.

16. Formy: polska szkoła filmowa
Marek Hendrykowski, Polska szkoła filmowa jako formacja artystyczna, „Kwartalnik Filmowy” nr 17 (wiosna 1997)
Zagadnienia: kultura polska „zaraz po wojnie” i „zaraz po odwilży” − reakcje na Popiół i diament jako wyraz postaw wobec najnowszej historii Polski i polskiej współczesności − narodziny mitu „Maćka” – „polska szkoła filmowa”.

17. Obrazy: konsumpcja – „mała stabilizacja” – rzeczy
Tadeusz Różewicz, Świadkowie albo nasza mała stabilizacja (1961)
Zagadnienia: pojęcie „małej stabilizacji” – jego sensy i użycia − konteksty kulturowe i obyczajowe lat 60. – cywilizacyjne znaczenie i kulturowe sensy motoryzacji.

18. Formy: cywilizacja „Przekroju”
Justyna Jaworska, Cywilizacja „Przekroju”, Warszawa 2008
Zagadnienia: demokratyzacja manier – konsekwencje awansu społecznego – nowe mieszczaństwo – misja obyczajowa – moda – kuchnia – salon – kultura popularna.

19. Formy: telewizja
Stanisław Barańczak, Czerwony sztandar nad dyskoteką, [w:] tegoż, Czytelnik ubezwłasnowolniony. Perswazja w masowej kulturze literackiej PRL, Paris 1983
Zagadnienia: kultura popularna między rozrywką a propagandą – wzorce paleotelewizji – salon dla miliona – okno na świat – ironia.

20. Formy: kryzys języka / obrazy: puste ramy
Michał Głowiński, Marcowe gadanie, Warszawa 1991 (wybór)
Zagadnienia: Rejs: sukces nieudolności? − związki nowego filmu polskiego z dokumentem − kryzys dotychczasowych estetyk i języków − tradycja polskiej groteski – pokolenie „tubylców” – świat nie przedstawiony: nowe zadania przed kulturą polską.

21. Figury: człowiek z awansu
Julian Kawalec, Tańczący jastrząb, Warszawa 1964
Roch Sulima, Mity ludowe a mity narodowe [w:] tegoż, Głosy tradycji, Warszawa 2001
Grzegorz Królikiewicz, Przestrzeń filmowa poza kadrem, „Kino” 1972 nr 11
Zagadnienia: „nurt chłopski” w filmie i literaturze − figury myślenia o ludowości i kulturze chłopskiej – poszukiwanie tożsamości – poszukiwanie nowego języka – kultura chłopska pomiędzy milczeniem a „Cepelią”.

22. Formy: „gospodarka wyłączona”
Kazimierz Wyka, Gospodarka wyłączona [w:] tegoż, Życie na niby. Pamiętnik po klęsce, Kraków 1984
Zagadnienia: Miś: „dokument” czasów – odbiór współczesny: PRL jako świat absurdu − świadomość „wyłączona” – jednostka a państwo – „ja”, „my” i „oni”.

23. Figury: „kobieta samotna”
Kobieta samotna, reż. Agnieszka Holland (1981)
Elżbieta H. Oleksy, »Wróbelek ze złamanym skrzydłem […] i kieliszek czystej.« Konstrukcja kobiecość w polskiej kulturze wizualnej [w:] Gender − Film − Media, red. E. H. Oleksy, E. Ostrowska, Kraków 2001.
Małgorzata Szpakowska, Chcieć i mieć. Samowiedza obyczajowa w Polsce czasu przemian, Warszawa 2003, s. 23–83.
Zagadnienia: portret kobiety w kulturze polskiej – podział ról – „wojna płci” – obraz i (nie)obecność ciała w kulturze polskiej – prywatne/publiczne.

24. Formy: blokowisko
Marcin Czerwiński, Życie po miejsku, PIW, Warszawa 1975.
Zagadnienia: blokowisko jako mikrokosmos i znak makrokosmosu − przestrzeń rozpadu – atomizacja społeczna i alienacja jednostki – metafizyka blokowiska.

24.Obrazy: wspólnota / rozpad wspólnoty
Bronisław Baczko, Polska czasów »Solidarności«, czyli eksplozja pamięci [w:] tegoż, Wyobrażenia społeczne. Szkice o nadziei i pamięci zbiorowej, Warszawa 1994. Jadwiga Staniszkis, Samoograniczająca się rewolucja, Gdańsk 2010.
Zagadnienia: biografia jednostki a historia zbiorowa – dylematy zaangażowania – podziały społeczne a wspólnota (nadziei − przekonań − oporu − śmiechu) – obrazy wspólnoty – jedność narodowa i jedność społeczna – pamięć jako źródło konsolidacji społecznej – dokument w archiwum – dokument w obiegu społecznym – 1989: transformacja i rozpad – estetyka folderu reklamowego – przemiany komunikacji: „kaseciak” – magnetowid – „talerz”.