Historia kultury polskiej XIX w.-wykład 3002-1L1HKP2OW

Kolejne wykłady dotyczą następujących zagadnień:

1. Wiek XIX. Periodyzacja. Próby problematyzacji – perspektywa historii literatury a perspektywa historiii kultury
Dwa wykłady wprowadzające. Jeden dotyczy ram czasowych, zagadnień badawczych, możliwych perspektyw i ich ograniczeń.
Drugi jest poświęcony pytaniu – co znaczy, że romantyzm jest początkiem polskiej nowożytności. Jaka jest relacja tego pojęcia z kategorią nowoczesności. W obu tych wykładach odwołuję się tutaj do tekstów takich jak: Hanu Salmi Europa w XIX wieku. Historia kulturowa, Ewa Paczoska Prawdziwy koniec XIX wieku. Śladami nowoczesności, Przerabianie XIX wieku pod red. Ewy Paczoskiej i Bartłomieja Szleszyńskiego, Agata Bielik-Robson Romantyzm. Niedokończony projekt, Romantyzm i nowoczesność pod red. Michała Kuziaka, Maria Janion, Gorączka romantyczna.

2. Alfabet nowej wyobraźni
Najważniejszą lekturą do tego zagadnienia jest Henryk von Ofterdingen Novalisa. Zastanawiamy się nad: pojęciem natury, pojęciem księgi natury i tym, w jaki sposób związana jest z nimi istota poezji Czy poezja jest czynnością naturalną, intelektualną, czy może jeszcze inna jest jej istota; jaka jest Novalisa koncepcja słowa poetyckiego, kiedy jest ono prawdziwe i skuteczne? Na czym polega idea oddźwięków/odpowiedności/powinowactw? Podążając za głównym bohaterem opowieści Novalisa przypominamy sobie także najważniejsze na nowo odkryte przez romantyków przestrzenie kultury: średniowiecze, Północ i jej mitologie, rodzime/ludowe starożytności, Orient. Oraz – indywidualną jaźń/wyobraźnię/wnętrze jako źródła nie mniej istotne.

3. Dzieci i starcy, widzący i prorocy
Nowożytny pogląd na dziecko kształtuje się od początku wieku XIX, i dwa nazwiska są tutaj najważniejsze: Jan Jakub Rousseau i Fryderyk Schiller. Najważniejsze teksty, które możemy uważać za artykulację nowego sposobu widzenia dziecka i dzieciństwa pochodzą z końca wieku XVIII i są to: Rousseau: Wyznania oraz Przechadzki samotnego marzyciela oraz Schillera O poezji naiwnej i sentymentalnej, ważni są także angielscy poeci jezior – m. in. utwory Williama Wordswortha: Preludium, Opactwo w Tintern. Zastanawiamy się w tym wykładzie nad tym dlaczego właśnie dzieci i starcy (popularność Osjana, bardów, wajdelotów, starych lirników, druidów itp.) zostają przez wyobraźnię romantyczną wyposażeni w nadzwyczajne właściwości: widzenie rzeczy ukrytych, widzenie przeszłości i przyszłości. Oraz nad tym jak to wygląda w kontekście polskim – jakie postacie obdarzonych darem głębokiego poznania „ludzi natury“ pojawiają się np. w twórczości Mickiewicza, Norwida, poetów krajowych i literaturze II połowy stulecia.

4. Obcy i dzicy
Kim jest „człowiek natury“ przeciwstawiany „człowiekowi kultury“? Odnajdujemy tutaj kilka całkowicie odmiennych odpowiedzi – jednej udziela Jan Jakub Rousseau, druga znajduje swoje najpełniejsze odzwierciedlenie w myśli ewolucjonistycznej, a literacką realizację w Jądrze ciemności Conrada, jeszcze inny model możemy odnaleźć w opisie rdzennych mieszkańców Ameryki Południowej autorstwa Ignacego Domeyki (Araukania i jej mieszkańcy). Zastanawiamy się nad tym jakie miało to znaczenie dla wyobraźni i praktyk kulturowych w stuleciu wielkiej kolonizacji. Jakie znaczenie dla mentalnego oswojenia się z tym procesem miały popularne koncepcje Lavatera i Lombroso - o naturalnej i nieusuwalnej kryminogenności pewnych typów ludzkich i społeczności? Jakiego rodzaju praktyką było w XIX wieku „spotkanie z Innym“ i jak w było ono realizowane w popularnej kulturze epoki: wystawach światowych (człowiek w zoologu, człowiek-przedmiot, władza spojrzenia), popularnych nośnikach – pocztówkach, popularnych relacjach – pamiętnikach, listach; w kształtującym się dopiero języku antropologii, wreszcie – w literaturze. W bibliotece do tego wykładu: Wokół „W pustyni i w puszczy". W stulecie pierwodruku powieści, red. Jerzy Axer, Tadeusz Bujnicki, oraz materiały z projektu teatralnego Bartka Frąckowiaka i Weroniki Szczawińskiej http://jadrociemnosci.blogspot.com/, Zbigniew Benedyktowicz, Portrety obcego: od stereotypu do symbolu, Sven Lindqvist, Wytępić całe to bydło, Anna Wieczorkiewicz, Monstruarium, Grégoire Chamayou, Podłe ciała.

5. Obcy kultury polskiej
Podtemat do tematu nr 4. Narracje właściwie imperiom kolonialnym nie były z różnych powodów obecne w kulturze polskiej; a nawet jeśli byłt obecne, to z pewnością nie dominujące. Przyglądamy się tutaj „swojemu obcemu“ czyli temu jakiego rodzaj rozumienie i wartościowanie towarzyszy w kulturze polskiej pojęciom „chłop“/„chłopstwo“ oraz „lud“. Wśród tekstów: artykuł o machinie do bicia chłopów z „Wiadomości Brukowych“, fragmenty z Ziemi obiecanej, cykl chłopski Elizy Orzeszkowej Dziurdziowie, Niziny, Cham. Na czym polega swojość „ludu“ i obcość „chłopa“ - stanowa, społeczna, etniczna, językowa, komunikacyjna?

6. Umiłowanie starożytności
Wiek XIX może jest wiekiem wielkiej poezji i wielkiej powieści; jest też z pewnością wiekiem eposu. Szukamy świadectw w kulturze europejskiej i rozważamy zjawiska takie jak: uporczywość poszukiwań eposu narodowego – kolekcjonowanie fragmentów, z których można stworzyć całość. Tworzenie dawnych eposów – fałszerstwa, „wynajdywanie“ źródeł do eposów narodowych. Rewitalizacja literatury średniowiecznej. Czy Europa Zachodnia i Środkowa/Środkowo-Wschodnia mają tutaj jakąś specyfikę? Porównujemy np. przypadki: fiński, estoński, litewski, czeski i przyglądamy się XIX-wiecznym nacjonalizmom.
Drugim wątkiem wykładu są lokalni, polscy miłośnicy starożytności słowiańskich – w tym przypadek Zoriana Dołęgi Chodakowskiego i dziełka O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem. Jakie są możliwe opowieści o najodleglejszej i najprawdziwszej dawności? Jakie były ich funkcje – kto, komu, jak i po co opowiadał historie z niesamowitej dawności?
Wśród tekstów, do których się w tym wykładzie odwołuję znajdują się m.in.: Niesamowita Słowiańszczyzna Marii Janion, Tradycja wynaleziona Erica Hobsbawma i Terence’a Rangera, Sławianie, my lubim sielanki Aliny Witkowskiej, Mowa ojców potrzebna od zaraz. Fińskie spory o język narodowy w I połowie XIX wieku Łukasza Sommera, Naród i jego pieśni. Rzecz o oralności, piśmienności i epice ludowej wśród Albańczyków i Serbów Rigelsa Halili.

7. Bohaterowie i ich wspólnoty
Przyglądamy się zjawisku kultu bohaterów w XIX wieku. Przedmiotem tego kultu stają się osoby bardzo różne: zarówno ci, którzy uważają się za demiurgów historii (i często dbają o to, by wizerunek ten był należycie rozpowszechniany – przypadek Napoleona), jak i ci, którzy lśnią w salonach i na scenach (przypadki Paganiniego, Liszta, Chopina, Heleny Modrzejewskiej czy Sary Bernhardt).
W odniesieniu do rzeczywistości polskiej zajmujemy się w szczególności dwoma przypadkami (źródła i formy czci): kultem „hagiograficznym“ Tadeusza Kościuszki oraz kultem Mickiewicza, a w szczególności tanatologicznymi wymiarami tego kultu. Na liście lektur m.in.: Bolesław Oleksowicz Legenda Kościuszki, Stanisław Rosiek Zwłoki Mickiewicza, Tim Edensor, Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne.

8. Męczennicy pracy i postępu
Podtemat do tematu nr 7 – wynalazcy jako bohaterowie stulecia, męczennicy pracy i postępu – jak nazwaniu zostają w cyklu publikowanym przez „Tygodnik Ilustrowany”. Śledzimy jakie wątki (w literaturze, ikonografii, przekazach prasowych) towarzyszą narracjom o życiu i dziele wynalazców (samotność/współpraca, iluminacja/przypadek/racjonalny proces, geniusz/konsekwentna praca, popularność i sława/odrzucenie). Sięgamy do rozpoznawalnych postaci stulecia (Franklin, Brunel, Watt) i tego, jak kształtują się ich wizerunki w epoce. Oraz zastanawiamy – jak wątki te realizowane są w literaturze polskiej – czym są praca i postęp w twórczości Prusa, Kraszewskiego, Orzeszkowej, Berenta. Wśród lektur przywoływanych w tym wykładzie m.in. Ludzie nauki i talentu Ryszardy Czepulis-Rastenis i Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują Jerzego Jedlickiego.

9. Przestrzenie doświadczania nowoczesności. Miasteczko, miasto, metropolia

9.1 Miasto - kontekst europejski
Dickens i obrazy Londynu (np. Olivier Twist, Wielkie nadzieje), Komedia ludzka Balzaca – miasto jako organizm, miasto jako „środowisko“, w którym funkcjonują „gatunki społeczne“ – klasyfikowane (przez pisarza niczym badacza-zoologa) na wzór gatunków naturalnych), obrazy Paryża – Hugo – Nędznicy; Zola Nana, Brzuch Paryża, Germinal – obrazy życia fabrycznego, Wszystko dla pań – dom towarowy, nowy typ miejskiej konsumpcji, nowy typ doświadczenia czasu – rytm wyprzedaży i nowy typ organizacji przestrzeni – sklep-świat, sklep ze „wszystkim“. W czasie tego wykładu mówimy o tym, że wielu „miejskich“ powieściopisarzy realistycznych i naturalistycznych uprawiało z powodzeniem inne niż powieść, właśnie typowo miejskie gatunki piśmiennicze: reportaż, szkic, obrazek fizjologiczny, felieton itd. I że postrzegali siebie (np. Dickens czy Balzac) jako kronikarzy miasta – tych, którzy mają jego życie jednocześnie obiektywnie i rozumiejąco rejestrować. Warto wspomnieć też o tym, że literatura „miejska“ posługuje się wieloma gatunkami, także niskimi/popularnymi: powieść kryminalna, cały nurt powieści tajemnic (Sue i jego naśladowcy w całej Europie – literatura zrodzona z przeświadczenia, że PRAWDZIWE miasto jest podziemne, ukryte, nocne; gatunek kształtujący się także w opozycji do rodzącego się w XIX wieku bedekerowego wizerunku miasta – oczywistych, jawnych, turystycznych tras i takiegoż na nie patrzenia); pitaval – czyli drukowane relacje z procesów sądowych. A także – choć to już nie literatura, ale warto zwrócić uwagę – miasto „obrasta“ w XIX wieku ogromem nienarracyjnych praktyk piśmiennych: rozkłady jazdy, bilety, mandaty, numery na domach, menu, ogłoszenia, szyldy itd.

9. 2. Miasto – prowincja
Miasto prowincjonalne/miasteczko jako źródło obrzydzenia i wstydu w kulturze polskiej. Iksinów Prusa, Obrzydłówek Żeromskiego (małomiasteczkowość niczym soliter!), Ongród Orzeszkowej, Pipidówka Bałuckiego. Źródła abominacji i próby jej przezwyciężenia.
Oddzielny wątek w tym wykładzie poświęcamy literaturze jidysz – rówieśniczce polskiego realizmu i naturalizmu; oraz – zgoła odmiennym – obrazom małego miasteczka zawartych w tej literaturze.

9. 3 Polskie poczucie obcości. Miasto w kulturze polskiej jako przestrzeń obcości
Miejskie projekty antymiejskie: romantyczny projekt kontrkultury, klasycystyczny projekt kultury-ogrodu, sielankowo-ziemiański projekt „środka“ czyli Kazimierz Brodziński
Doświadczenie metropolii w kulturze polskiej XIX wieku – jako związane zawsze z traumą – czyli koniecznym i niechcianym wyjazdem-emigracją-zsyłką: Petersburg Mickiewicza, Paryż wielkiej emigracji, Londyn Słowackiego (fascynujący, ale jednak odrzucony).
Obraz wielkiego miasta polskiego - zawsze negatywny – moloch, Babilon, wydziedziczenie z tradycji i wartości, nieuchronne skazanie na upadek moralny człowieka poczciwego, który miasto odwiedza itd. Szerzej omawiany przykład „Latarnia czarnoksięska“ Kraszewskiego, seria I.

9. 4. Polska literatura wielkomiejska
Ziemia obiecana Reymonta – miasto-monstrum. Lalka Prusa – miasto jako przestrzeń samoistna, konstytuowana przez charakterystyczne relacje i praktyki, a nie przez kontrast z polskim matecznikiem – czyli światem życia ziemiańskiego/wiejskiego. Warszawa i mit Paryża. Prus jako pierwszy polski autor miejski – wyobraźnia „osadzona“ w miejskiej czasoprzestrzeni.
Wśród lektur przywoływanych w całym bloku tematów miejskich są: Pasaże Waltera Benjamina, Modernizowanie miasta Elżbiety Rybickiej, Doświadczenie prowincji w II połowie XIX i XX wieku pod redakcją Ewy Paczoskiej i Ryszarda Chodźki, Beczka czy spłuczka. Mieszkańcy Warszawy wobec nowych rzeczy w kulturze sanitarnej końca XIX wieku Włodzimierza Pessela, Burżuazja warszawska i Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej Ihnatowicza, Mieszczaństwo i mieszczańskość w literaturze polskiej II połowy XIX wieku pod red. Ewy Ihnatowicz, fragmenty z Socjologii Simmla (Mentalność mieszkańców wielkich miast), Upadek człowieka publicznego Richarda Senneta.