Czarny rezonans. Słuchanie jako praktyka kulturowa 3002-1KON2013K50

Słuch jest powszechnie uważany za zmysł bierny, irracjonalny, niepoddający się ukulturowieniu oraz znacznie „bliższy” naturze niż wzrok. W ramach konwersatorium spróbujemy ów pogląd i tę tradycyjną opozycję zmysłów poddać dyskusji. Przyjrzymy się dźwiękowi i słuchaniu jako punktom węzłowym konkretnych praktyk kultury.
Postaramy się ponadto pogłębić tradycyjne rozumienia relacji dźwięku i obrazu. Wykorzystamy w tym celu narzędzia wypracowane na polu sound studies, dziedziny, która w ostatnich latach przeżywa okres burzliwego rozwoju. Przedmiotem zainteresowania będą takie formy relacji audiowizualnych jak: dźwięki akusmatyczne, podsłuchiwanie, wizualizacje fonii, dźwięk w kinie, ślepota, lustrzana relacja w głosie, obrazy przypisane muzyce (np. teledysk, okładki płyt), czy zakazy dotyczące słuchu. W ramach zajęć spróbujemy stworzyć mniej lub bardziej spójny „obraz” słuchacza i przemian jego tożsamości przede wszystkim w dobie nowoczesnej – czyli po pojawieniu się technik reprodukcji dźwięku (gramofon, telefon, radio).
Jak twierdzi Mary Ann Doane, nie da się mówić o dźwięku bez jakiegoś odniesienia do obrazu. Ów impas potraktujemy tutaj jako źródło inspiracji. Czerń w nazwie zajęć to przede wszystkim odniesienie do praktyk tanatycznych towarzyszących genezie aparatów dźwiękowych: nadzieja usłyszenia głosu zmarłego wyznaczała zakres wczesnych zastosowań fonografu; według spirytualistów stanowił on wręcz maszynę do słuchania duchów. „Zabarwienie” fonii ma także wskazywać na zadłużenie dźwięku w wizualności – dźwięk zreprodukowany wyzwala pragnienie ujrzenia obrazu (jego źródła), z którym dźwięk stopi się, przynajmniej w założeniu, w spójną (czy jak w filmie – synchroniczną) całość. Topika czerni odnosi się także do powikłania i „niejasności” audiowizualnej relacji oraz niesionego przez dźwięk ontologicznego zagrożenia. Dźwięk „zanieczyszcza” bowiem obraz, podważa oferowaną przez niego obietnicę naocznej wiedzy (stąd na przykład dawny sprzeciw estetyków przeciw wprowadzeniu dźwięku do kina). Ciemność to także przejaw nieobecności obrazu, oznaka ślepoty i powiązanej z nią intensyfikacji słuchu. Sytuacją w tym względzie paradygmatyczną może być doświadczenie mające niekiedy miejsce w kinie (np. na początku filmu): ujrzenie pustego, czarnego ekranu, na który nakłada się muzyka lub inne odgłosy. Odcięty od wizualnego przedstawienia widz-słuchacz silnie odczuwa wówczas pragnienie, by zapowiadany przez dźwięki spektakl ukazał się w końcu przed oczami.
Wstępne zagadnienia:

1. WSTĘP: zdefiniować dźwięk – słuchanie wyzwolone z kultury? – słuchanie a słyszenie – metafory audialne i wizualne w języku – mit o Narcyzie i Echo – sound studies –„litania audiowizualna” – pierwsze doświadczenie usłyszenia nagrania własnego głosu a stadium lustra – historie dźwięków
2. SPOSOBY POSŁUGIWANIA SIĘ SŁUCHEM: słuch jako zmysł sygnalizowania zagrożenia – autonomizacja słuchu (stetoskop, słuchawka, telegraf) – nauka słuchania – słuchać racjonalnie – profesjonalizacja słuchania – wynalezienie aparatów reprodukcji dźwięku
3. DŹWIĘK I ŚMIERĆ: utrwalenie głosu jako obietnica nieśmiertelności – nieobecność źródła a niesamowitość – nagranie a balsamowanie – społeczne funkcje konserwacji głosu – przekaz dla przyszłych pokoleń – nagrania w praktyce etnograficznej – „nagrywany, umieram” – przeszłość nagrania i fotografii
4. POKAZAĆ SŁUCHANIE: XIX-wieczne i współczesne wizualizacje dźwięku – milczenie jako opór obrazu
5. DŹWIĘK W KINIE I – przełom dźwiękowy: teorie obecności dźwięku w kinie – kontrakt audiowizualny – asynchronia i kontrapunkt według Eisensteina – problemy dopasowania skali dźwięku i obrazu – dźwięk jako suplement – perspektywa dźwiękowa
6. DŹWIĘK W KINIE II – uciekające źródła: głos z offu – dźwięk akusmatyczny – synchronizacja – pragnienie spójności doświadczenia audiowizualnego – figura człowieka synchronicznego – kino jako laboratorium audiowizualności – polityczne funkcje głosu w kinie
7. TELEFONIA: „ziarno” głosu – popęd inwokacyjny według Lacana – telefon a uwodzenie – nieobecna twarz rozmówcy – efekt Debureau – protokoły rozmowy telefonicznej – dźwięk jako afekt – dźwięk-wezwanie
8. GRAMOFON: reprodukcja a reprezentacja – głos oddzielony od języka – kolekcjonowanie dźwięku – dźwięk jako towar – gramofon a narodziny psychoanalizy
9. PODSŁUCHIWANIE I WŁADZA: od hałaśliwej kaźni do cichej dyscypliny – funkcja konfesyjna – nagranie jako dowód – panakustykon – dźwięk i seksualność – podsłuchiwanie a voyeuryzm – słuchanie nieintencjonalne
10. PREZENTACJA I OMÓWIENIE PRZYKŁADÓW WYBRANYCH PRZE UCZESTNIKÓW ZAJĘĆ
11. WIDMA, POLTERGEISTY, HAUNTOLOGIE: widmo vs poltergeist – nagrania paranormalne – nostalgia w fonii – słuchanie nagrania (muzycznego) jako praktyka pamięci
12. DŹWIĘKIEM W OBRAZY: mówienie do obrazów – rytuał „otwarcia ust” – egzorcyzm
13. ZAKAZY: „niesłuchalne?” – przemoc w nagraniu – głos terrorysty – „słyszenie głosów” w psychozie – schizofonia
14. SŁUCHAJĄCY W DEFENSYWIE: „ten, kto słucha, nie myśli” - zagrożenie indywidualności słuchacza – pojęcie soundscape a pojęcie „słuchokręgu”