Zwierzęta i ich dzieci. Perspektywa animal studies w polskiej nowoczesnej literaturze dla dzieci i młodzieży 3001-B530LD2
Zwierzęta zasiedlają literaturę dla dzieci i młodzieży od początków jej istnienia. Przemówiły na kartach tekstu Dziadek do orzechów E.T.A. Hoffmana wydanym w 1816 r., potem motyw ten w sposób genialny podjął H.Ch. Andersen w baśniach. Zwierzęta zyskały głos, i jak o tym pisze J. Wullschlager, autorka biografii Andersena pt. Andersen, życie baśniopisarza, ich głos od początku był przeciwsystemowy. Na kartach Alicji w Krainie Czarów L. Carrolla ożywa nawet zwierzę przyrządzone już jako jedzenie na stole, z podobną niesubordynacją przyrządzonej kaczki mamy do czynienia w słynnej Kaczce dziwaczce J. Brzechwy.
Obecność zwierząt, kluczowa dla literatury dla dzieci i młodzieży, ugruntowała się za sprawą rozlicznych analogii dzieci-zwierzęta w kulturze. P. Aries, historyk dzieciństwa, dowodzi w Historii dzieciństwa, że wraz z ukonstytuowaniem się nowożytnej rodziny dziecko zostało mocniej związane z rodzinnym domem - udomowione. E. Baratay, uprawiający historię z perspektywy zwierząt, w pracy Zwierzęcy punkt widzenia stwierdził ponadto, że udomowienie dziecka i zwierzęcia przebiegało równolegle. Pedagogika postuluje od czasów traktatu J.J. Rousseau o wychowaniu pt. Emil - wychowanie naturalne. Psychologia rozwojowa dowodzi współcześnie, że obecność zwierząt w prawidłowym procesie rozwojowym dziecka jest nieodzowna, proponując terapie dzieci z udziałem zwierząt. Wskazuje się też na naturalną empatię dziecka wobec zwierzęcia. Natura, przyroda, często w opozycji do kultury, przez wiele wieków związane są z kulturowym obrazem dziecka i dzieciństwa.
Wątek analogii dzieci-zwierzęta podejmuje także nurt animal studies, rozwijający się od lat 70. XX w. w krajach Zachodu, uchodzący za część szerszego prądu posthumanizmu. Posthumanizmu, czyli nowego humanizmu, który uwzględnia perspektywę ekologiczną, zwierzęcą, wyposażoną nieodłącznie w komponent empatyczny, etyczny i poznawczy. Analogie dziecięco-zwierzęce, czynione jednak na gruncie animal studies podlegają wartościowaniu. Są pozytywne, jako szansa na zyskanie nowego horyzontu etycznego i poznawczego przez dziecko dojrzewające w towarzystwie zwierząt. Są negatywne, gdy stanowią widomy znak tkwienia w stanie opresji dziecka i zwierzęcia - istot zrównanych w swej domniemanej niższości wobec dorosłego człowieka.
Zwierzęta towarzysząc dziecku, bawiąc się z nim, znalazły się zrazu w folklorze dziecięcym i bajkach magicznych, opowiadanych dzieciom. Czy Kot w butach z bajki Ch. Perraulta i kotek, co wlazł na płotek z tradycyjnej piosenki dziecięcej to te same zwierzęta? Kot, zabrany z realności, zrazu w literaturze dla dzieci przestał być kotem w ogóle, był za to alegorią, symbolem, metonimią nawet. Chory kotek Jachowicza to chore dziecko po prostu. „Zwierzątko”, kiedy odzywało się ludzkim głosem, miało zwykle do przekazania dziecku ważny morał, tzw. nauczkę. Przeważnie jednak milczało, pozwalając autorowi mówić za siebie.
Dziś jednak jesteśmy świadkami zwierzęcego zwrotu (pojęcie zaczerpnięte z tytułu pracy K. Weil) i powrotu zwierząt realnych na karty literatury dla dzieci i młodzieży. Dzieje się tak za sprawą tego, że literatura dla dzieci i młodzieży nie jest - jak się kiedyś sądziło - literaturą osobną, impregnowaną na prądy myślowe zajmujące dorosłych. Jest wręcz przeciwnie: dorośli pisarze traktują swą twórczość literacką dla dzieci i młodzieży jako obszar do skolonizowania ważnymi dla nich samych treściami. Obecność zwierząt w literaturze dla dzieci i młodzieży za sprawą animal studies stała się jeszcze bardziej intensywna, ale jednocześnie zmieniła diametralnie swój charakter. Stare podejścia i ujęcia tematyki zwierzęcej w tekstach nie mogą wyczerpywać się w prostym opisie motywów czy tropów literackich, tzw. bestiariuszach.
Systematyczna całościowa analiza tekstów przeznaczonych dla dzieci i młodzieży, powstałych na przełomie XX i XXI w., a podejmujących tematykę zwierzęcą, oraz porównanie ich z tekstami starszymi, zarówno polskimi, jak i zagranicznymi, pozwoli postawić tezy na temat nowej obecności zwierząt w literaturze dla dzieci i młodzieży. Pozwoli także ustalić nowe praktyki interpretacyjne z uwzględnieniem perspektywy zwierzęcej. Praktyki te muszą uwzględniać komponent empatyczny i etyczny tak w stosunku do zwierząt, jak i dzieci.
Wstępne badania wskazują, że obecność zwierząt, nadal kluczowa, nie ogranicza się do prostego aktywizmu na rzecz praw zwierząt, ale buduje nową etykę, a nawet - przekroczywszy horyzont etyczny - zmierza ku nowym horyzontom poznawczym, dotyczącym zarówno ludzkich, jak i nie-ludzkich zwierząt.
Rodzaj przedmiotu
Tryb prowadzenia
Założenia (opisowo)
Efekty kształcenia
Po ukończeniu przedmiotu student
W zakresie wiedzy
– zna koncepcje dotyczące definiowania związków dziecka, natury i kultury;
– rozpoznaje najważniejsze motywy i gatunki zwierzęce, a także ich modyfikacje na gruncie literatury dziecięcej;
– rozpoznaje rozmaite konstrukty dziecka i zwierzęcia obecne w literaturze dziecięcej;
– zna teoretycznoliterackie koncepcje opisujące drogę zwierzęcia do literatury dziecięcej i młodzieżowej, a także funkcje motywu zwierzęcego;
– dostrzega kulturową wartość współczesnych utworów dla dzieci i młodzieży z motywem zwierzęcym;
– zna zjawiska literackie i tendencje obecne w nowoczesnej literaturze dla dzieci i młodzieży: szczególnie w kontekście: postmodernizmu, posthumanizmu i animal studies;
– zna wybrane narzędzia polskiej i zachodniej metodologii badań nad literaturą dziecięcą.
W zakresie umiejętności
– potrafi analizować i interpretować klasyczne oraz nowoczesne teksty literatury dziecięcej z motywem zwierzęcym w sposób wykraczający poza ich stereotypowe odczytania;
– dostrzega w literaturze dziecięcej i młodzieżowej elementy świadczące o próbach przekraczania perspektywy antropocentrycznej w opisie świata zwierzęcego;
– rozpoznaje, nazywa i analizuje zjawiska literackie i tendencje obecne w klasycznych i nowoczesnych tekstach literatury dziecięcej;
– potrafi analizować i interpretować współczesne utwory dla dzieci i młodzieży z użyciem różnych narzędzi badawczych.
W zakrecie kompetencji społecznych
– dostrzega wartość literatury dziecięcej i jej związek z modami i trendami we współczesnej literaturze i kulturze;
– wykorzystuje wyniesioną z zajęć wiedzę w praktyce dydaktycznej, działalności naukowej i artystycznej itp.;
– jest przygotowany do aktywnego uczestnictwa w grupie dyskusyjnej;
– ma przekonanie o wadze profesjonalnej wiedzy na temat literatury dziecięcej.
Kryteria oceniania
– ocena ciągła (bieżące przygotowanie do zajęć, aktywność i przygotowanie referatu) – 50%
– kontrola obecności – 50%
Literatura
1) Zajęcia wprowadzające - animal studies i literatura dla dzieci i młodzieży?
Lektura obowiązkowa:
Derrida J., L'animal gue donc je sui, Paris 2006 (Zwierzę, którym więc jestem - tłumaczenie polskie będzie przesłane)
Animal studies w książkach obrazkowych? - prezentacja przykładowych książek obrazkowych przez prowadzącą:
Keret E., Kocioludek długowłosy (wyd. pol. 2014)
Sendak M., Tam, gdzie żyją dzikie stwory (wyd. pol. 2014)
Lektury uzupełniające:
Patterson J., Maximum ride. T. 1. Eksperyment anioł (wyd. dowolne)
Pullman P., Mroczne materie (wyd. dowolne)
Kontekst:
Film: Złoty kompas, reż. Ch. Weitz, 2007
2) Historie udomowienia
Odkrycie dzieciństwa, [w:], Ariès P., Historia dzieciństwa, Gdańsk 1985 (referat 1)
Członkowie nowożytnej rodziny, psy do towarzystwa, [w:] Baratay E., Zwierzęcy punkt widzenia. Inna wersja historii, Gdańsk 2014 (referat 2)
Lektura obowiązkowa:
M. Pałasz, Sposób na Elfa, Kraków 2012
Kontekstowo:
Film: Zakochany kundel, reż. H. Luske i in., 1955
3) Dzieci i zwierzęta - od maszyny do osoby
Księga Pierwsza, [w:] Rousseau J.J., Emil, czyli o wychowaniu, wstęp i komentarz Legowicz J., Wrocław 1995 (referat 3)
Lektura obowiązkowa:
Natura i dzieciństwo, [w:], Kehily M.J. (opr.), Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, Kraków 2008, s. 56-58.
Bobo (studium - powiastka), [w:] Korczak J., Pisma wybrane, wyb. Lewin A., Warszawa 1984 (skan będzie przesłany)
Lektura uzupełniająca:
Robinson Crusoe (wyd. dowolne)
Kontekstowo:
Filmy: Księga dżungli, reż. W. Reitherman, 1967
Tarzan, reż. Ch. Buck, 1999
4) Co to za zwierzę? - zwierzę „realne” w literaturze dla dzieci i młodzieży
Folklor dziecięcy, [w:], Cieślikowski J., Literatura i podkultura dziecięca, Wrocław 1975 (referat 4)
Lektura uzupełniająca dla chętnych:
Antologia poezji dziecięcej, wstęp i oprac. Cieślikowski J., Wrocław 1991
Wspólna analiza i porównanie wybranych przykładów poezji dla dzieci z tekstami folkloru (będą przyniesione na zajęcia przez prowadzącą)
5) Co to za zwierzę? - zwierzę „fantastyczne” w literaturze dla dzieci i młodzieży
Schollenberger J., Literackie ożywienie bestii - intertekstualne wątki bestiariuszy w Harrym Potterze, [w:] Harry Potter. Fenomen społeczny - Zjawisko literackie - Ikona popkultury, Warszawa 2014 (referat 5)
Lektura obowiązkowa:
Borges J.L., Zoologia fantastyczna, Warszawa 1983 (będzie przesłany skan)
J.K. Rowling, Fantastyczne zwierzęta i jak je znaleźć (będzie przesłany PDF)
J.K. Rowling, Harry Potter i kamień filozoficzny (wyd. dowolne)
Lektura uzupełniająca:
Gondowicz J., Zoologia Fantastyczna Uzupełniona (Uzupełniona), Warszawa 2007
Kontekstowo:
Film: Alicja w Krainie Czarów, reż. T. Burton, 2010
6) Od Ezopa do Krasickiego - dlaczego bajka zwierzęca (animal fable) to gatunek martwy?
K. Weil, Zwierzęcy zwrot. Sprawozdanie, [w:] Zwierzęta, gender i kultura. Perspektywa ekologiczna, etyczna i krytyczna, red. A. Barcz, M. Dąbrowska, E-Naukowiec, Lublin 2014 (referat 6)
Lektura obowiązkowa:
Wybrane bajki zwierzęce: Ezop, da Vinci, La Fontaine, Krasicki, Trembecki (będą przesłane skany)
7) Od magicznej bajki zwierzęcej (animal fairy tale) do postmodernistycznej baśni zwierzęcej
Kostecka W., Zakończenie, [w:] Baśń postmodernistyczna, przeobrażenia gatunku, Warszawa 2014 (referat 7)
Piękna i Bestia, Leprince Beaumont (referat 8)
Lektura obowiązkowa:
A. Sapkowski, Muzykanci, [w:] tegoż, Coś się kończy, coś się zaczyna, Warszawa 2000
J.W. Grimm, Muzykanci z Bremy, [w:] Baśnie dla dzieci i młodzieży (wyd. dowolne)
Uzupełniająco:
Bajka zwierzęca w ludowej tradycji literackiej Wróblewska V. (red.), Toruń 2011 (IBUK LIBRA)
Od potworów do znaków pustych, Wróblewska V., Toruń 2014 (dla chętnych PDF)
Teske J.K., Pies w krainie Wędrującej Nocy, Lublin 2011
Kontekstowo:
Filmy: Shrek, reż. A. Adamson, 2001
Piękna i bestia, reż. K. Wise, 1991
8) Nowe gatunki zwierzęce (1) - powieść detektywistyczna dla dzieci z motywem tropu zwierzęcego
Pałasz M., Elfie, gdzie jesteś?, Kraków 2012 (referat 9)
Lektura obowiązkowa:
Sidor D., Gdzie jest wydra? Czyli śledztwo w Wilanowie, Warszawa 2012
Szczygielski M., Czarownica piętro niżej, Warszawa 2013
Uzupełniająca:
Nowak E., Pułapka na Ktosia, Warszawa 2014
Kontekst:
Film: Pajęczyna Charlotty, reż. G. Winick, 2006
9) Nowe gatunki zwierzęce (2) - powieść inicjacyjna dla młodzieży z motywem zwierzęcym
Lektura obowiązkowa:
Hoddon M., Dziwny przypadek psa nocną porą (wyd. pol. 2004)
Casta S., Gra w śmierć (wyd. pol. 2007)
Uzupełniająca:
Przybylska E., Doba z modliszką, Łódź 2015
Nowak E., Yellow Bahama w prążki, Warszawa 2014
10) Nowe gatunki zwierzęce (3) - opowiadania vege, eco, pro-zwierzęce
Książki prezentowane na zajęciach przez prowadzącą -dyskusja:
Andrijewska K., Tosia i pan kudełko - jedzeniowe dylematy, il. M. Będkowska, CBP Klaudyna, Łódź 2014
Justyniarski T., Psie troski, Wydawnictwo Publikat, Warszawa 2014
Marfiak D., Rey J., Mamo, Tato Dlaczego Nie Jemy Zwierząt?, il. K. Mojżeszek, Kraków 2014
11) Nowe gatunki zwierzęce (4) - biografia i autobiografia zwierzęcia
Literatura obowiązkowa:
Kozyra-Pawlak E., Ja, Bobik, Warszawa 2014
Gawryluk B., Dżok. Legenda o psiej wierności, Łódź 2007
Pisarski R., O psie, który jeździł koleją (1967)
12) Od fantazji zwierzęcych (animal fantasy) do nowej fantastyki zwierzęcej
Literatura obowiązkowa:
Swift J., Podróże kapitana Guliwera (wyd. dowolne)
Kern L.J., Ferdynand wspaniały (wyd. dowolne)
Gortat G., Miasteczko ostatnich westchnień, Agencja Edytorska Ezop, Warszawa 2014
Lektury uzupełniające:
Jędrzejewska-Wróbel R., Kamienica, il. D. de Latour, Wydawnictwo Bajka, Warszawa 2014
Graham K., O czym szumią wierzby (wyd. dowolne)
Kontekstowo
Film: Wszystkie psy idą do nieba, reż. D. Bluth, 1989 (referat 10 - prezentacja kontekstu)
13) Własnym głosem - o czym mówią zwierzęta?
Lektury obowiązkowe:
Jachowicz S., Chory kotek, (wyd. dowolne)
Konopnicka M., Prośba Filusia, Komedia przy myciu (skany będą przesłane)
Lewis S. C., Opowieści z Narnii, t. Koń i jego chłopiec, przeł. A. Polkowski, (wyd. dowolne)
Anczyc W.L, Zwierzęta mówiące (referat 11)
Kontekstowo:
Film: Marry Poppins, reż., J. Andrews i in., 1964
14) Zwierzę jako rzecz - plusz, drewno, plastyk
Literatura obowiązkowa:
Wilkoń, Psie życie, il. J. Wilkoń, Warszawa 2011
Gortat G., Ewelina i czarny ptak, Warszawa 2013
Ostrowska B., Bohaterski miś (referat 12)
Ungerer T., Otto. Autobiografia pluszowego misia (wyd. pol. 2011
Kontekstowo: animacje na podstawie Kubusia Puchatka A.A. Milne'a - w poszukiwaniu „szwów” (referat 13 - prezentacja kontekstów)
15) Zajęcia podsumowujące - po co dziecku zwierzę? Po co zwierzęciu dziecko?
Lévinas E., „Pies albo prawo naturalne”, [w:] Gray J., Słomiane psy. Myśli o ludziach i innych zwierzętach, przekł. Cezary Cieślinski, Książka i Wiedza, Warszawa 2001 (referat 14)
Lektura obowiązkowa:
Gortat G., Szczury i wilki, Warszawa 2009
Lektury uzupełniające:
Grimm J.W., Wieloskórka, [w:] Baśnie domowe i dziecięce zebrane przez braci Grimm, (wyd. dowolne)
Perrault Ch., Ośla Skórka, [w:] Bajki Babci Gąski, oprac. Januszewska H., (wyd. dowolne)
Carlo Collodi, Pinokio (wyd. dowolne)
Kontekstowo:
Film: Biegnij, chłopcze, biegnij, reż. A. i K. Tkacz, 2013 (referat 15 - prezentacja kontekstu)
Więcej informacji
Dodatkowe informacje (np. o kalendarzu rejestracji, prowadzących zajęcia, lokalizacji i terminach zajęć) mogą być dostępne w serwisie USOSweb: