Divided by faith. Politics and religion in 16th century - ZIP 2900-MK1-DFP16-KL

„Zajęcia oferowane w Programie zintegrowanych działań na rzecz rozwoju Uniwersytetu Warszawskiego, współfinansowanym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach PO WER, ścieżka 3.5”

Europejska reformacja była właściwie wydarzeniem o charakterze politycznym. Kościół łaciński już od dawna był świadkiem kontrowersji teologicznych, odmienności w zakresie praktyk religijnych i pojawienia się ruchów „heretyckich”, które dążyły do zasadniczej zmiany lub reformy istniejących struktur kościelnych. Niemniej jednak Rzym do końca XV wieku zawsze był w stanie, w taki czy inny sposób, zaakceptować różnorodność religijną i odmienność teologiczną oraz uniknąć nowej schizmy. W XVI wieku natomiast kontrowersje i napięcia wewnątrz Kościoła katolickiego zdawały się „eksplodować”, doprowadzając do nowych podziałów konfesyjnych w europejskim chrześcijaństwie, które miały trwać do dziś i których przez wieki nie można było przezwyciężyć ani na płaszczyźnie teologicznej, ani politycznej.

Tę wyjątkową dynamikę reformacji w XVI-wiecznej Europie można wyjaśnić jedynie na tle fundamentalnych zmian politycznych, jakie miały miejsce w tym okresie. Teologiczne i duchowe przesłanie reformacji w łatwy sposób przełożyć można było na nowe programy polityczne: dążenie mieszczan do większego udziału w polityce, roszczenia arystokracji do kontrolowania i ograniczania władzy monarszej, program tworzenia terytorialnej autonomii politycznej w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego w opozycji do wizji Karola V, marzącego o monarchii uniwersalnej w Europie Środkowej i Zachodniej. Walka o „prawdziwą wiarę” legitymizowała bunt przeciwko władzy politycznej.

Jednocześnie inspirowane politycznie spory o prawdziwą wiarę chrześcijańską wywołały konflikty, których ostatecznie nie dało się opanować. Europejskie wojny religijne w istotny sposób zmieniły stosunki sił na kontynencie, nie doprowadzając jednak do utrwalenia się nowego porządku europejskiego.

Podczas wykładu spróbuję udzielić odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób w tym krytycznym okresie historii Europy splatały się ze sobą sprawy religijne i polityczne. Jakie czynniki okazały się kluczowe w procesie przekształcania idei reformy kościelnej w program polityczny? Dlaczego zarówno bohaterowie czynni na scenie teologicznej/kościelnej, jak i politycznej nie byli w stanie „zaradzić” podziałowi konfesyjnemu w następnych dziesięcioleciach i stuleciach? Dlaczego większość (choć nie wszystkie) społeczeństw i państw europejskich, zarówno katolików, jak i protestantów, nie zdołała ustanowić tolerancji konfesyjnej? A także: Jak próby zawarcia kompromisu w sprawach konfesyjnych (tolerowania różnorodności religijnej z XVI wieku) miały się do współczesnych koncepcji tolerancji?