Archeologia wczesnego średniowiecza-warsztat badawczy 2800-POWSNWB

1) Wprowadzenie do zajęć – co to jest średniowiecze i czym jest archeologia średniowieczna?
Na zajęciach zostaną omówione kwestie tego, jaką epoką jest średniowiecze, kiedy się zaczyna i kiedy się kończy, na jakie okresy jest dzielona ta epoka, kto wymyślił nazwę średniowiecze i co ona oznacza, czym jest mediewistyka i czym zajmuje się archeologia wczesnego średniowiecza, jakie informacje możemy uzyskać o średniowieczu na podstawie materiałów archeologicznych.
2) Archeologia wczesnego średniowiecza – historia badań.
Zajęcia zostaną poświęcone historii badań nad okresem wczesnego średniowiecza w Polskiej archeologii. Omówimy najważniejszych badaczy i najważniejsze odkrycia związane z tym okresem. Zagadnienia:1) Początki najdawniejsze, 2) Wiek XIX: w poszukiwaniu korzeni słowiańskiej tożsamości, 3) Pierwsze dekady XX w.: narodziny i powolny wzrost, 4) Lata 30-te: systematyczne prace wykopaliskowe, 5) Okres powojenny: badani nad początkami państwa polskiego, 6) Lata 70-te i 80-te: udane pokłosie badań milenijnych, 7) Koniec XX i początek XXI w.: stare pytania i nowe możliwości pozyskiwania odpowiedzi, 8) Współczesna archeologia Polski wczesnośredniowiecznej: archeologia regionów i archeologia bez granic.
3) Rodzaj wczesnośredniowiecznych stanowisk archeologicznych i ich stratyfikacja
W czasie zajęć zostaną omówione różne typy stanowisk wczesnośredniowiecznych, odkrywane przez archeologów ich pozostałości oraz metody i możliwości ich badań – fortyfikacje obronne (grody i wały), architektura sakralna (kościoły i klasztory), miejsca kultu przedchrześcijańskiego, miejsca grzebalne (cmentarzyska ciałopalne, rzędowe nieprzykościelne, przykościelne), pozostałości urządzeń komunikacyjnych (drogi, mosty, groble, porty) oraz skarby. Zostanie omówiona specyfika badań i dokumentacji stanowisk jednowarstwowych i wielowarstwowych, a także występujące na nich rodzaje warstw kulturowych – użytkowa, destrukcyjna, niwelacyjna.

4) Ceramiki jako źródła do badań wczesnośredniowiecznych społeczności
W czasie zajęć omówimy do czego archeologowi wczesnego średniowiecza może przydać się najliczniejsza kategoria znalezisk występująca na stanowiskach wczesnośredniowiecznych, czyli ceramika – datowanie, funkcja, informacje o kulturze oraz afiliacji społecznej i etnicznej, wyznaczniki kontaktów handlowych i oddziaływań. Przedstawimy typy naczyń średniowiecznych oraz sposoby ich wykonywania i pozyskiwania surowca do ich produkcji.
5) Badanie szczątków archeozoologicznych, archeoichtiologicznych i archeobotanicznych
W czasie zajęć zostaną omówione kwestie tego, jakich informacji dostarczają szczątki zwierząt i ryb znajdowane na stawiskach wczesnośredniowiecznych oraz jakie są metody ich badań. Omówimy również do czego i jak wykorzystywano w średniowieczu surowce pozyskiwane ze zwierząt zarówno hodowlanych, jak i dzikich. Jakie gatunki zwierząt najczęściej hodowano i zjadano.

6) Badanie szczątków roślinnych oraz rekonstrukcja środowiska
Zajęcia zostaną poświęcone teamu, jakie szczątki roślinne występują na stanowiskach wczesnośredniowiecznych i za pomocą jakich metod można je badać. Omówimy również stan środowiska naturalnego i jego przemiany we wczesnym średniowieczu m.in. w oparciu o interpretację diagramów pyłkowych (palinologia) – przemiany antropogeniczne, hiatusy, deforestacja. Dowiemy się również, jakie rośliny uprawiano we wczesnym średniowieczu i do czego je wykorzystywano.
7) Czytanie i krytyka źródeł pisanych
Zajęcia zostaną poświęcone omówieniu obecności i umiejętności wykorzystania w warsztacie badawczym archeologa wczesnego średniowiecza źródeł pisanych. Omówione zostaną rodzaje dostępnych źródeł historycznych (dokumenty, roczniki, kroniki, żywoty świętych, źródła arabskie) oraz podstawowe zasady ich krytyki zewnętrznej i wewnętrznej.
8) Źródeł ikonograficzne
Zajęcia zostaną poświęcone źródłom ikonograficznym dostępnym archeologom średniowiecza (iluminacje ksiąg, rzeźby i płaskorzeźby, pieczęcie) oraz kwestii tego, jakich informacji mogą one dostarczyć i jak należy je interpretować.
9) Źródła toponomastyczne
Zajęcia zostaną poświęcone omówieniu źródeł toponomastycznych i ich roli w badaniach nad wczesnym średniowieczem. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na to, jakie nazwy miejscowe mogą być wskazówką istnienia w danym miejscu pozostałości aktywności ludzkiej z okresu wczesnego średniowiecza (grodziska, cmentarzyska) oraz zjawisku tzw. osad służebnych.
10) Określanie chronologii na podstawie datowań radiowęglowych i dendrochronologicznych
Zajęcia zostaną poświęcone omówieniu wykorzystaniu metod datowania radiowęglowego i dendrochronologicznego w warsztacie badawczym archeologa wczesnego średniowiecza. Przedstawione zostaną zasady działania tych metod, pobierania próbek oraz interpretacji uzyskanych dat radiowęglowych i dendrochronologicznych. Szczegółowo zostaną omówione możliwość i ograniczenia związane z ich stosowaniem. Zaprezentowane zostaną również przykłady ich wykorzystania w praktyce badawczej archeologa wczesnego średniowiecza do określania chronologii oraz rozwiązywania problemów badawczych.
11) Wykorzystanie badań DNA w archeologii wczesnego średniowiecza
Zajęcia zostaną poświęcone wykorzystaniu badań DNA w archeologii. Zostanie omówione czym jest DNA, gdzie występuje, jakie są zasady jego badania i pobierania próbek oraz w czym jego badanie może się przydać archeologowi wczesnego średniowiecza – określeni płci, pokrewieństwa, fenotypu (kolor oczu, włosów i skóry), badania chorób, tolerancji pokarmowej (laktoza) oraz pochodzenia etnicznego i migracji (tzw. haplogrupy). Zostaną również przedstawione przykłady zastosowania badań DNA do rozwiązania konkretnych problemów archeologicznych i pytań badawczych (np. kwestia pokrewieństwa i pochodzenia osób pochowanych na wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach w Bodzi, Ciepłem, Kałdusie i Pniu).
12) Wykorzystanie badań izotopowych w archeologii wczesnego średniowiecza
W ramach zajęć zostaną przedstawione i omówione możliwości wykorzystania badań trwałych izotopów do rekonstrukcji dawnej diety (izotopy węgla, azotu i siarki) oraz określenia pochodzenia i migracji (izotopy strontu, tlenu i węgla). Uczestnicy zająć zapoznają się z podstawowymi zasadami tego typu badań, pobieraniem próbek i interpretacją uzyskanych wyników. Przedstawione zostaną również przykłady zastosowania badań trwałych izotopów dotyczących diety i migracji do badań nad zagadnieniami związanymi ze wczesnym średniowieczem.
13) Typologia uzbrojenia, oporządzenia jeździeckiego i przedmiotów codziennego użytku
W trakcie zajęć uczestnicy zapoznają się z podstawowymi typologiami dotyczącymi uzbrojenia, oporządzenia jeździeckiego i przedmiotów codziennego użytku stosowanymi w archeologii wczesnego średniowiecza. Dowiedzą się w jakim okresie były użytkowane, gdzie je wytwarzano i na jakim obszarze występowały.
14) Typologia ozdób i części stroju
Zajęcia zostaną poświęcone omówieniu głównych typów ozdób i części stroju występujących na ziemiach polskich w okresie wczesnego średniowiecza. Uczestnicy zajęć dowiedzą się w jakim okresie były użytkowane, gdzie je wytwarzano i na jakich terenach występowały.
15) Podsumowanie
Na zajęciach dokonane zostanie podsumowanie głównych kwestii omawianych w obrębie całego kursu. Zostaną uwypuklone najważniejsze zagadnienia badawcze dotyczące archeologii wczesnego średniowiecza oraz omówione główne metody obecne w warsztacie badawczym archeologa wczesnego średniowiecza.